This is a reproduction of a library book that was digitized by Google as part of an ongoing effort to preserve the information in books and make it universally accessible.
Google books
https://books.google.com
This is a reproduction of a library book that was digitized by Google as part of an ongoing effort to preserve the information in books and make it universally accessible.
Google books
https://books.google.com
) f » ir \ Pa | * e x N A ì P Pea / (; " A rap \° x fi "| } o 4A > Yi _{° F7S-G Ù -
STTZAR è it ag ‘
;) Ò g I {i com midi
È | Digitized.by G O 0g le
ri n Da Lal
EINE NILO 4S Digltized by > oogle IL
i Li
e * = & i > * he
—ree= —o ——r— yet —». —— —
Divitizza ,y Google
| |
| “GRE GORIANUM,,
COMMENTARII
DE RE THEOLOGICA ET PHILOSOPHICA
Anno VII. - 1926 Vol. VII.
ROMAE IN PONTIFICIA UNIVERSITATE GREGORIANA VIA DEL SEMINARIO, 120
oso °-
o ® ovo ®»
lano VII, - É MexsE Magro 0 Vol. VII - Fasc. 1.
i: Conummnentatil b de re theologica et philosopbica
Articuli.
FR. HUERTH. — De inculpabili delinea a fide — pag.3.
M. DE LA TAÎLLE. — Le Péché Véniel dans la Théologie de S. Thomas d'apres un livre récent — pag. 28.
I. CHIANALE. —- .Notaè in quaestionem. quam vocant «de actione in distans» — pag. 44.
A. ROZWADOWSKI. — De PRtCopuone substantiae et de eius labicndine ad accidentia — pag. 63.0
Notae et disceprationegi
M. ve LA TAILLR: The Eucharistic Sacrifice in the light of a recent do- coment, pag. 97. — I. M. BovER: R. V. Meria, hominum co-redemptrix, pag. 109.
Conspectus bibliographici.
F.M. CappeLLO: Esame di alcune opere di diritto o di aaa: — pag. ll. Cipollini. Falco. Lacau. Paglialunga. Schmitt. Badii. Vitton. Betten. Durieux, 10° Congresso studi sociali. De Smet. Creusen. Jombart.
Recensiones. LI ARE
S. Paolo {Il pensiero cristiane]: Rosapint). — I. Van der Meersch, "l'racta- tatus de divina gratia (R. Bi). — A, d’Aléa, Novatien (I. F., Dr GrooT). — R. Draguet, Julien d'Halicarnasge et sa controverse avec Sévere d'Antioche
LF. De Groor). — J. B. Bord, L’extrème onction d’après l’épître de S. Jacques
| examinée dans la tradition (I. F. DE Groor). — J. Tixeront, L’ordre et les or-
| dinations (P, Bonain). — Alexander de Hales, Summa Theologica [Quaracchi] La PetaTER.. — F, ‘f'riebs, Praktisches Handbuch des geltenden kanonischen Eherechta in Vergleichung. mit dem deutschen staatlichen Eherecht (A. VER- MEERSCH). — N. Paulus, Geschichte des Ablasses im Mittelalter, II u. HI Bd.
Indie contiunatur in altera pagina.
ROMAE | IN PONTIFICIA UNIVERSITATE GREGORIANA
Via prL SEMINARIO, 120
(A. VERMEERSCH). — J. Maushach, Thomas von Aquin als Meister Christlicher Sittenlehre (E. Rarrz v. FreNxTZ:. — G. Bondatti, Gioachinismo e Francesca- nesimo “A. BasiLe). — H. Strobl, L'épanouissement de la.pensée religieuse de
® Luther de 1515 è 1520 (E. pe MorEAtU). — A. Van den Wyngaert, O, F. M., Jean: de Montcorvin O. F. M. 1247-1328 KE pe Morktau: — K. Richstaetter,
| Die Herz-Jesu- Verehrung des deutschen Mittelalters (J. M. Hanssensì. — J. Ma- rijdià. Réffeyidagian 'intelligence et sursa vie propre (P. GenvY). — A. Stoeckle, gur "Pay ‘cholo logie des. Glaybenazweifels (A. WiluwoLL). — J. Ingenieros, Prin-
ri
cap de ble agist hg .pgychologie (H. Li). — « Razòon y Fé» en san XXV Ani- * "° *versario ÎV01 210965" (F.A.) — pag. 126.0 | | Elenchus DIbioziaphiouse pag. 157. e e È
Chronica.
[u Conventus pro Studiis dii (12-16 falii, Ljubljana). -- Uni. versitates Cathalicae — pag. 16%.
-_—
10 I DEPOSITO DI LIBRI
ROMA 00): - Vià del Seminario, 120 - a a (19)
- — ®© - -
GUIDO MATTIUSSI Ss I.
Le XXIV tesi della Filosofia di S. Tommaso d° ‘Aquino ap-o | provate dalla S. Congregazione degli Studi. 2° editio. — 1925, in-8°, 277 pag. — L. 14.
n 0) € 0» di
, (o)
ARTHURUS VERMEERSCH S.1: DOeroRr IURIS, TURIN CANONICI BT SCIENTIARÙM' POLITICARUM THEOLOGIAE MORALIS PROFESSOR IN PONTIFICIA UNIVERSITATE GREGORIANA
Theologiae moralis Principia - Responsa - - Consilia
Tom. I Theologia Lundanenta is (Brevi prodibit nova editio.
. emendata et aucta). | - Tom. II. De virtutum exercitatione. -- 1924, vol. in-8°, xvi-636 pag. 1.27.
Tom. III. De personis. de Sacramentis. de Feclesiae prae- ceptis et censuris. — Tractatus Canonico-liturgicus et moralis. — 1923, vol. in-8°, xvi-803 pag. — L. 40.
Tom. IV. De castitate et vitiis oppositis cum parte mo- rali de Sponsalibus et Matrimonio. — 1923, vol. in-8°, vir-120 pag. — L. 7. |
De inculpabili defectione a fide
Ld
Quaestio quae huius articuli materiam constituit, de inculpabili defectione a fide catholica, in nonnullis regionibus hodie de novo 83 multum agitatur. Quanti momenti sit tum quoad scientiam tum quad praxim, nemo non videt. Tangitur enim quoad scientiam findamentalis quaestio de fidei supernaturali firmitate et indubi- tabilitate, et quoad praxim, utram illi, qui circa fidem catholicam dubitare et vacillare incipit, postquam sub Ecclesiae magisterio fidem suscepit, deliberata dubitatio in calpam imputari possit et debest neene; utrum ideo hoc vel illo modo diiudicandus, hoc vel illo modo cum ipso agendum sit. Sane numerus eorum qui hisce temporibus a fide deficiunt, parvus non est; neque vanae tut erageratae sunt multorum sacerdotum sollicitae curae de tanto ac in dies crescente numero a fide catholica deficentium!. Non est huins loi in momentaneas et particulares grassantis huius de-
. ' luvat breviter allegare, quae pro Germania recentissimus Protestan- “Hum Annuus de rebus ecclesiasticis lsber affert de fidei et religiosae confes- Monis mutatione tum a catholicis tum a Protestantibus peracta. Anno 1923 1 catholica Ecclesia ad sectam protestantium transierunt 9547 i. e. ex 100.000 catholicis 49 defecerunt ad protestantismum. Ex secta protestantium sd Ecelesiam reverterunt 7245 i. e. ex 100.000 protestantibus 19 catholici facti sunt, Quibus numeris, maxime vero eorum inter se comparationi aesti- Mativae error et exaggeratio subest; quod iam ideo suspicari licet, quia teste &tperientia nonnulli ex istis catholicis ob externas rationes et non nisi externe è fide recesserint. Ex altera parte concedi debet: his numeris non compre- bendi apostatas, qui non ad aliquam sectam protestanticam transierunt, et multo minus qui interne tantum fidem catholicam abiecerunt. Sed quidquid #8t quoad accuratam computationem mathematicam et singula momenta, quae limerum allatum sive minuendum sive augendum esse probent, tantus manet €! restat in omni suppositione numerus, ut magnitudinem periculi et ingen- em animarum iacturam abundanter ostendat, atque id unum evincat: non Perinde esse, quae inter catholicos sententiae spargantur de peccato hae- 60 atque apostasiae aut de inculpabili defectione a fide catholica.
4 F. HUERTH
fectionis et apostasiae causas inquirere; at in hac rerum condi- cione, quo saepius hodie defectio a fide accidit, eo magis necessa- rium esse videtur, doctrinam, quam de hniusmodi defectione tenet sancta Mater nostra Ecclesia catholica, prae oculis habere eique firmiter stare, sive placet amicis, inimicis sive displicet. In hanc igitur Ecclesiae doctrinam inquirere eamque pro posse contra ali- quorum, etiam catholicoram instantias et obiectiones vindicare, finis et scopus est huius articuli. Praemissis aliquibus notis gene- ralioribus, quae propter speciales cireumstantias hodiernas praemit- tendae videbantur, triplex discutitur quaestio: I. de medio cogni- tionis, quod ad quaestionem solvendam adhiberi oportet; II. de ipsa materia et obiecto quaestionis; III. de qualificatione theolo- gica, quae quaestioni discutiendae imponi debeat.
NOTANDA PRAEVIA.
In tota hac re plura notari et distingui debent. Primo maioris claritatis causa, maxime vero propter ea, quae his diebus in partem contrariam conscripta sunt, varii conceptus paulo accuratius inspici debent.
1) Fides de qua hicagitur est fides divina et catholica. Quae si obiective sumitur, est revelatum verbum divinum, quod et qua- tenus catholica Ecclesia, tamquam custos et magistra authentica et infallibilis, illud credendum proponit. Si subiective sumitur, fides illa est assensus firmus mentis ob auctoritatem Dei testantis, praestitus in verbum revelatum et ab Ecclesia dicto modo ut tale propositum. Distinguitur ergo fides divina qualiscumque a fide di- vina et catholica eo, quod magisterium authenticum ecclesiasticum intercedit modo quo dictum est. Contra quam fidem non solum pec- catur eo, «quod, admisso facto revelationis, Deo non credatur et ipse mendacii accusetur, cuiusmodi monstrum inter homines vix occurrit »; sed etiam eo, quod, «dum veritas tamquam revelata sufficienter proposita est, illa revelata esse negatur et ita fides in hac hypothesi propositionis sufficientis debita non praestatur » (Coll. Lac., VII, 531, a). Quae hypothesis propositionis sufficientis in eo verificatur, cui ab Ecclesia catholica ut credendum propo-
DE INCULPABILI DEFECTIONE A FIDE 5
nitur verbum revelatum, postquam ille hanc Ecclesiam, apertis divinae suae institutionis notis instructam, semel certo cognovit: veram esse Christi Ecclesiam et authenticam veritatis catholicae magistram. Si nune quaeritur, an quis sine culpa gravi a fide di- vina et catholica deficere possit, ‘quaestio restringi solet ad eos qui catholicam Ecclesiam talem certo cognoverunt, qualis modo dicta est, et qui ideo obiective habent motivum credibilitatis abun- dantissime sufficiens et perpetuum, « seu potius complexum omnium motivorum, quae ad evidentem credibilitatem fidei christianae tam multa et tam mira divinitus sunt disposita » (L. c., 582, c). Quod credibilitatis motivum peremptorium fideles etiam rudiores et rudes facile certo cognoscere et cognitum retinere possunt !. Sic quaestio de inculpabili defectione a fide catholica recidit in hanc aliam: num quis, sive rudis sive doctus, qui, dicta cognitione circa Ec- clesiam semel obtenta, fidem catholicam tenet, sine culpa gravi eo devenire possit, ut neget Ecclesiam catholicam esse veram Christi Ecclesiam, indeficiens credibilitatis motivum atque authenticam
' Ideo Theologi Concilii Vaticani in suis adnotationibus ad primum schema constitutionis de doctrina catholica haec habent: « Quamvis enim fideles rudiores motiva omnia credibilitatis distinete non noverint nec ipsi ea valeant explicare; noverunt tamen modo ipsis accommodato unam, sanctam, catholicam et apostolicam Ecclesiam, et in hac semper eis ob oculos ver- satur incommutabile, plene sufficiens et certum credibilitatis motivum seu potius motivorum complexus, ut non iam, quasi «cito credant, leves sint corde » (Eccles., 19, 4), — «Sicut namque in veritatibus quibusdam natura- libus disponente providentia Dei naturali totum genus humanum citra de- monstrationem scientificam habet plenam certitudinem, quae inquisitione philosophica potest quidem in suis fundamentis amplius et distinctius ex- plicari, sed nullis apparentibus rationibus labefactari: ita divina bonitas et sapientia in ordine providentiae supernaturalis disposuit Ecclesiam catholicam iis insignem characteribus, ut in ea citra scientificas inquisitiones, quibus longe maxima pars hominum idonea non est, etiam rudes habeant facile co- gnoscibile compendium motivorum credibilitatis ad plenam certitudinem, quae poterunt per disciplinas apologeticas distinctiori et ampliori explica- tione confirmari; sed non potest rationibus oppositis induci prudens dubium ad illam certitudinem labefactandam. Profecto Deus et Christus eius non doctis tantum bominibus fidem destinavit et suam revelationem certo cogno- scibilem reddidit, sed pauperes evangelizantur; et ut Apostolus ait, non multi sapientes secundum carnem, non multi nobiles, sed quae stulta sunt mundi, elegit Deus, ut confundat sapientes» (Coll. Lac., VII, 533, a-d).
6 F. HUERTH
veritatis catholicae magistram, ideoque ab Ecclesia recedat. — In- quisitio ergo non extenditur ad illos, qui sine dicta certitudine de Ecclesiae notis, munere et praerogativis, ei se adiunxerunt, neque respicit illos fideles qui, minime recedentes ab Ecclesia, solum- modo circa hoc vel illud obiectum materiale fidei errant; nam «omnes fatentur posse etiam fideles catholicos incidere in errores ipsis invincibiles et ideo non culpabiles circa materialia obiecta fidei, ut exsistiment revelatum aliquid esse, quod neque revelatum neque verum est, aut vicissim putent, non esse revelatum et non esse verum aliquid, quod reipsa revelatum est et in Ecclesia per se sufficienter propositum » (Coll. Lac., VII, 534, c).
2) Antequam quaestionem ipsam aggredimur, pauca adhuc prae- mitti debent de condicione catholici, de quo agitur. — Circa hane condicionem, quaeri potest, quid ipse homo de ea sentiat. Haec eius de sua condicione sententia vocatur «condicio subiectiva » in oppositione ad « condicionem obiectivam », quae refert condicio- nem, prout in se est, independenter ab respectivi hominis de ea iudicio et opinione *. Condicio hoc sensu obiectiva complectitur aliqua quae sunt extra subiectum credens; alia, quae in ipso ha- bentur. Primum, quod attendi debet, est lex divina credendi; al- terum obiectiva credibilitas totius veritatis revelatae ob motivum credibilitatis obiective absolute firmum et indeficiens, quod est Ec- clesia catholica, notis manifestis divinae suae institutionis instructa. Accedit tertium elementum: huius credibilitatis certitudo, etiam pro rudibus citra inquisitionem scientificam facile adipiscibilis, in- commutabilis, omne prudens dubium excludens. Quartum elementum consistit in gratia interna, qua «homo elevatur, illustratur, con- fortatur viribus supernaturalibus », ut voluntas imperet et intellectus praestet assensum tantae firmitatis, quantam exigit Dei auctoritas. Quae firmitas non mensuratur « secundum mensuram cognitionis motivorum credibilitatis, quae sunt solum revelationis applicatio et praevia condicio ad fidem; sed secundum mensuram auctoritatis Dei revelantis, quae est motivum formale fidei » (Coll. Lac., VII,
! Condicio obiectiva et subiectiva etiam aliter sumi possunt, ita scl. ut obiectiva complectatur omnia ea, quae se habent ex parte obiecti, circa quod versatur activitas vel status hominis; subiectiva vero comprehendat ea, quae se habent ex parte subiecti.
DE INCULPABILI DEFECTIONE A FIDE 7
534, a-6). Vires vero naturales ad talem assensum non sufficiunt, neque ratione entitativae elevationis actus super omnia firmi, neque ratione ipsius huius firmitatis. Ex bis elementis condicionis obiec- tivae duo priora nullo modo subsunt voluntati fidelium; alia duo, ut plenam suam vim et sufficientiam exserant, cooperationem ho- minis supponunt et exigunt. Nihilominus omnia quattuor elementa pertinent ad condicionem obiectivam hominis catholici (sensu supra assignato), et ubi primum unum ex ipsis deficit, homo obiective habet et non solum subiective fingit se habere causam iustam, cur ipse pro sua condicione a fide et fidei firmitate recedat. Quod quoad elementum primum et secundum immediate patet; neque minor est evidentia relate ad tertium et quartum. Nam sup- posito, quod de facto in huiusmodi catholico certitudo de Ecclesia, ut firmissimo motivo credibilitatis, ex quacumque tandem ratione removetur (sive omni ex parte cessat sive ita obscuratur, ut na- turali necessitate invincibilis errandi formido locum capiat), talis dispositio mentis adest, quae dici debeat causa'iusta, cur respec- tivus catholicus dubitet, etsi haec causa non se habet ex parte obieeti addubitati, sed subiecti addubitantis. Quae causa tunc di- citur obiective iusta eo sensu, quo talis status mentis non solum subiective putatur et fingitur fundare, sed revera obiective fundat formidinem errandi et dubitationem. Simile quid habetur in omni casu conscientiae certae quidem, sed hic et nunc invincibiliter er- roneae. In tali enim hypothesi respectivus homo hic et nunc habet causam certo et vero quodam sensu «obiective» iustam, cur agat, quod conscientia erronea agendum praescribit. Nam ordini recto obieetive correspondet et non solum subiective fingitur et putatur correspondere, quod hic homo in agendo sequatur suam conscien- tiam, licet id quod, sequendo suam conscientiam, agat recto ordini obiective contradicat et solum subiective putetur illi congruere. Sì his verbis asseritur: in hypothesi conscientiae invincibiliter er- roneae haberi causam, sensu modo exposito « obiective » iustam, cur homo catholicus suam fidem addubitet, tamen iis nullo modo asseritur, hanc hypothesim in homine catholico et recte instructo unguam sine omni eius culpa verificari. Sed omnino abstrahendo ab hac quaestione facti, solummodo hypothetice et theoretice sta- tuitur, quid in casu condicionis illius verificatae valeat. Si vero
8 F. HUERTH
alia terminologia adhibetur et causa «obiective» iusta solummodo intellegitur causa, quae se habeat mere ex parte obiecti, nullo omnino habito respectu ad subiectivum iudicium hominis agentis, evidens est, dictam conscientiam invincibiliter erroneam non esse causam hoc sensu obiective iustam addubitandi aut negandi. — Quod tandem quartum elementum spectat, auxilium gratiae et fidei super omnia firmitatem, ad quam efficiendam vires naturales non sufficere constat, supposito quod hoc gratiae auxilium cessat, adest causa obiectiva, et non solum subiective ficta vel putata, cur quis a firmitate illa recedat. Qui enim non nisi adiutus au- xilio alterius opus sibi impositum praestare potest, cessante auxilio alterius, evidenter obiectivam habet causam, cur ab opere impo- sito praestando recedat!. — Si quattuor haec elementa ad fidem uti debet assumendam requiruntur, et si primum et secundum ele- mentum plane independenter ab hominum cooperatione et volun- tate immutabiliter persistunt, quaestio de inculpabili defectione a fide catholica respicere non potest, nisi elementum tertium et quar- tum, quae quoad propriam efficaciam exserendam pendent etiam a fidelium voluntate et cooperatione. Circa utrumque ergo hoc ele- mentum inquiri debet, num relate ad effectum obtinendum deficere possit, etsi homo ex sua parte facit quod in se est, neque ullo modo sive quoad unum sive quoad alteram elementum, vel directe vel indirecte in culpa est, cur suum effectum non obtineat. Non ergo inquiritur, num sive unum sive alterum elementum in homine catholico, debita certitudine hucusque instructo, revera hinc inde deficiat — (quod fieri experientia certo constat), — sed quaestio est, num deficiat, nulla calpa personali, sive directa sive indirecta, interposita.
! De hominis catholici condicione « subiectiva », sensu supra exposito, non est, cur plura dicantur. Neque enim quid singuli de sua circa fidem servandam condicione sentiant, hic inquirendum est, sed quid secundum fontes revelationis de ea obiective valeat. Liceat tamen hoc unum iterum monere: non omnia quae se habent ex parte subiecti credentis pertinere ad condicionem subiectivam, prout hic intellegitur; neque causam obiective iustam, sive ad credendum sive ad dubitandum, restringi posse ad eam so- lam causam quae se habeat ex parte obiecti crediti vel addubitati, sed scse habere posse etiam ex parte subiecti credentis vel addubitantis.
Lelio
DE INCULPABILI DEFECTIONE A FIDE 9
IPSA DISQUISITIO.
I. De medio cognitionis.
In qua re tractanda primo quaeri necesse est de medio co- gnitionis, quod ad quaestionem dirimendam adhiberi possit vel debeat.
1. Naturale lumen rationis — (cognitionem legum psychologica- rum et logicarum, experientiam et vitam practicam, testimonia eo- rum qui a fide defecerunt, etc. etc.). — non esse neglegendum et ad solutionem conferre posse, non est qui neget. Ex altera vero parte etiam constat naturale lumen in hac materia non sufficere, sed insuper adeundam esse revelationem. Nam primo illa natu- ralia media cognitionis quoad materiam de qua hic agitur, diffi- cultatibus et errandi periculis non parvis obnoxia sunt. Agitur enim de dignoscendo motu mere interno voluntatis eoque pecca- minoso; de dignoscenda ergo conscientia interna sive aliena sive propria. Alienam vero conscientiam si quis examinare assumit, memor esse debet, latebras eius a nullo homine, sed a solo Deo immediate, plene, sine ullo errandi periculo perspici. Homines in tali casu ex sese vix ad plenam certitudinem pertingunt, sed con- tenti esse debent hoc vel illud cum maiore vel minore probabili- tate coniecturare. De propria autem conscientia si quis contra se ipsum testimonium proferre debet invitus, perpauci sunt plene im- munes a se ipsis decipiendis, immo a mendaciis conscie vel subcon- scie proferendis. Unde iam ex ipsa rei natura patet summa cir- cumspectione et cautione opus esse, et prudenter aliquem recusare, quominus solo rationis lumine propositam quaestionem peremptorie solvere conetur.
2. Ratio vero principalis, cur lumen rationis non safficiat, est, quod firmitas fidei et in hac firmitate perseverantia principaliter et, supposita debita cooperatione hominis, definitive pendeat ab au- xilio gratiae supernaturalis et a lege, secundum quam Deus iuxta ordinem providentiae supernataralis hoc auxilium gratiae conce- dere vel denegare decreverit. Dè qua lege et ordine homo ex solo
10 F. HUERTH
lamine naturali nihil scit; sed omnia quaerere et discere debet ex revelatione. Ideo Theologi valde urgent, permanentiam in fide et fidei firmitate super omnia in primis non subesse legibus naturae, sed legibus gratiae. Si enim firmitas illa, saltem ex parte subiecti credentis, primario ex causis naturalibus et earum influxu, quem secundum leges psychologicas, etc. in intellectum et voluntatem hominis exercent, penderet, iusto iure quis, ut propositam quae- stionem dirimeret, imprimis ad dictas has leges et ad facta expe- rientiae provocaret et ex iis suas consequentias deduceret. Iam vero quod ad hunc influxum mere naturalem legum psyehologi- carum attinet, non est ratio, cur hic dicatur alius, quando hominis facultates rationales versantur circa obiecta profana atque quando versantur circa obiecta religiosa; aut alius, quando agunt circa obiecta religiosa quae vera sunt et vera apparent, atque quando agunt circa huiusmodi obiecta quae quidem subiecto eodem modo vera apparent, neque tamen sunt. Ideo qui in suis inquisitionibus imprimis ad leges psychologicas et ad facta externa experientiae attenderunt, naturali necessitate eo deducti sunt, ut docerent: fir- mitatem in fide retinenda non aliis subesse legibus atque omnem aliam persuasionem firmam circa alia obiecta alicuius cognitionis directe et naturaliter certae. Et ob eandem rationem exegerunt et debuerunt exigere, ut par haberetur, cum psychologice et subiec- tive par esset condicio eorum, qui ob conscientiae convictionem transirent ab aliis communionibus ad Ecclesiam catholicam, atque eorum, qui ab Ecclesia catholica transitum facerent ad alias com- muniones (Coll. Lac., VII, 531, b); et ut non solum obiectiva ve- ritas in se spectaretur, sed ratio etiam haberetur subiectivae con- scientiae, quae unicuique sequenda esset. Qui ita arguebant et ar- guunt, a falso hoc supposito procedunt: perseverantiam in fidei firmitate circumscribi iisdem legibus psychologicis et aliis elemen- tis atque cognitiones naturaliter certas; neque sufficienter consi- derant supernaturalem gratiam, ex qua oritur supernaturalis fir- mitas, «quae utique non a solo intellectu, sed ut virtus libera maxime a voluntate pendet » (Coll. Lac., VII, 533, c).
Haec de medio cognitionis, quod adbiberi -debet; non est illud imprimis lumen naturale, sed revelatio divina.
DE INCULPABILI DEFECTIONE A FIDE 11
II. De materia et obiecto quaestionis.
1. Quod dein ad ipsam maferiam et obiectum quaestionis at- tinet, scl. ad inculpabilitatem defectionis sive asserendam sive ne- gandam, primo varii modi culpabilitatis breviter assignari debent. Actio aliqua (positiva vel negativa) est culpabilis in se, quando homo, eam ponendo, obiectum moraliter malum libere appetit atque agendo aliquo saltem modo causat, sive illud pro fine sive pro solo medio babet; est culpabilis in causa sensu proprio, si voluntas obieetum illud non appetit, neque ut finem neque ut medium, sed alind obiectum vult et causat, quocum tamen obiectam primum malum cognoscit coniunctum tamquam effectum cum causa (neque habet causam proportionatam cohonestantem, cur ita agat). Prae- visio baec effectus mali, non intenti, haberi debet aut momento, quo ipsa actio causativa ponitur, aut, si actio per longius tempus protrabitur vel in suo effectu revocabili et revocando perdurat, aliquo momento subsequenti, sed ante effectum malum secutum.
Etiam culpabilis în causa, sed sensu improprio (licet vero) est actio, quae procedit ex priore aliqua actione peccaminosa in se, ex qua, quia et quatenus est peccaminosa, haec secunda actio eiusdem subiecti, tamquam ex sua causa fluit, et quae numquam locum habuisset, nisi prior illa culpa praecessisset. Sapponitur ta- men, quod obiectivus nexus causalis a subiecto agente non fuerit praevisus aut cognitus. Quo in casu effectus malus seu secunda illa actio obiective mala non imputatur ipsa in culpam, cum nec sit culpabilis in se, neque sensu proprio et ordinario culpabilis in causa. Recte tamen dicitur « culpabilis in causa » sensu impro- prio, quia et quatenus ex culpa personali, ut tali, tamquam ex sua causa fluit!.
! Conceptus actionis culpabilis non in se, sed in causa tantum, ideo in hac quaestione usui esse debet, quia putant aliquando defectionem a fide procedere posse ex errore invincibili, et aliqui inde deducere volunt eam in tali casu esse omnimode inculpabilem, cum error invincibilis ex conceptu neget culpam. Primo negandum est vincibilitatem erroris vel ignorantiae cum eiusdem culpabilitate quoad conceptum coincidere. Potest enim igno- rantia aeque atque error esse prorsus vincibilis et simul prorsus inculpa-
12 F. HUERTH
2. Quibus suppositis, quo nunc sensu defectio a fide catholica intellegi possit inculpabilis, ex dictis facile apparet. Quaeri enim potest (quando defectio a fide obtinet):
1° Utrum omnis culpa personalis gravis in homine catholico, dieto modo instructo, abesse possit, an semper et necessario aliqua gravis culpa, sive in se, sive hoc vel illo modo in causa, asse- renda sit.
2° Utrum, supposito quod aliqua culpa gravis statuenda sit, necessario et semper ipse actus defectionis dici debeat culpabilis in se, an aliquando admitti possit culpa in causa tantum.
3° Utrum, quod qualitatem culpae statuendae spectat, semper et necessario statui debeat culpa haereseos formalis, an sufficiat as- serere aliud peccatum contra ipsam fidem (indirectum tantum); immo quodcumque peccatum grave contra qualemcumque virtutem, praesertim si repetitis vicibus seu hbabitualiter fuerit commissum.
a) Ut ab ultimo puncto de qualitate culpae incipiamus, non desunt Theologi qui censeant: non probari repugnantiam in con- ceptu vel cum doctrina revelata quod catholicus a fide deficiat, quin in toto processu defectionis peccatum haereseos formalis locum capiat; nam posse aliquem eo modo ac via ad errorem invincibilem circa fidem catholicam pervenire, ut numquam scienter et voluntarie fidei motivum formale reiciat aut ei formalem oboedientiam as- sensus deneget. Ab his auctoribus non ideo et ipso facto, quod negent formalem haeresim, negari omnem culpam gravem evidens est. Concilium Vaticanum ab hac quaestione dirimenda consulto abstinuit. — Alii Theologi putant: neque ullam probari repugnan- tiam in eo, quod catholicus a fide deficiat, quin grave peccatum
bilis, si scl. nulla est obligatio removendi respectivam ignorantiam vel er- rorem (e. gr. error vel ignorantia prorsus vincibilis in aliquo homine rustico circa sensum alicuius inscriptionis antiquissimae Babylonicae). Quoad culpa- bilitatem erroris invincibilis sufficit afferre usitatam Theologorum distinc- tionem inter errorem « invincibilem nunc et tune» et errorem « invincibi- lem nunc quidem, sed non tunc ». Prior excludit omnem omnino culpam tum in se tum in causa; alter admittit culpam in causa, et quidem duplici sensu supra allato. Hinc patet: ex solo termino « erroris invincibilis » propter quem quis a fide defecerit, quaestionem de omnimoda huius defectionis inculpa» bilitate dirimi non posse, prout ab aliquibus assertum est.
DE INCULPABILI DEFECTIONE A FIDE 13
formale contra fidem' locum babuerit. Intellegunt peccatum quod offendat contra ipsam fidem et non contra quamcumque aliam vir- tutem (tale peccatum committit, qui e. gr. temerarie legit libros contra fidem conscriptos; vel qui deliberate neglegit acquirere ne- cessariam sibi in rebus fidei ulteriorem instructionem). Neque hi Theologi eo quod gravem culpam contra ipsam fidem negari posse censent, censendi sunt negare omnem omnino culpam gravem vel tolerare saltem eiusmodi negationem. De cetero, etsi haec quaestio de qualitate peccati ob varias rationes cautissime tractari debet — (agitur enim de ipsa fide forte amittenda, quae est fundamen- tum omnis iustificationis; praeterea periculum est, ne periculosae opiniones circa obligationem et possibilitatem fidei retinendae pro- creentur) — tamen tota quaestio, si cum alia de possibilitate de-
1 Terminus « peccati formalis contra fidem» duplicem sensum habere potest. Significare potest peccatum quod formaliter i. e. directe fidei oppo- nitur. Sic intellectum est peccatum infidelitatis late dictae, quod motivum formale aut positive reicit aut saltem non positive admittit, licet sufficienter propositum fuerit, et de obligatione credendi constet. Prout hoc peccatum cecurrit in non-baptizato aut in baptizato, habetur peccatum infidelitatis presse dictae aut peccatum haereseos vel apostasiae. Opponitur tale pecca- tum aliis peccatis quae indirecte tantum motivo formali fidei opponuntur, cum illud in se non impetant vel neglegant (e. gr. cum periculo fidei ra- rissime elicere actum fidei; mere extrinsecus negare fidem, fide intrinsecus prorsus retenta; temerarie legere libros contra fidem scriptos, etc. etc.) — Alio sensu « peccatum formale contra fidem » dicitur in oppositione ad « pec- catum materiale contra fidem ». Peccatum hoc sensu formale, uti notum est significat actum, qui non solum obiective, sive directe sive indirecte, fidei . oppositus est, sed etiam ut talis cognoscitur; cuius ideo malitia obiectiva etiam subiective ab agente contrahitur. E contra peccatum materiale est actus qui obiective quidem offendit contra ipsam fidem (item sive directe sive indirecte), neque tamen ut talis apprehenditur ideoque neque agenti in colpam imputatur. Quoad huiusmodi vero peccatum materiale accidere po- test, quod sit et dici debeat « materiale » solummodo momento quo ponitur, non autem simpliciter et pro omni momento. Esse enim potest, quod hic actus, obiective malus, ut talis fuerit praevisus et in sua causa illicite vo- litus vel admissus; in quo casu tunc temporis fuit agenti in culpam impu- tatus; licet nunc temporis sine nova culpa ponatur. Unde triplex conclusio patet: 1° Si aliquis actus negatur esse peccatum formale contra fidem, non ex ipsis et solis terminis constat, utrum sermo sit de peccato formali, prout opponitur peccato indirecto contra ipsam fidem, an de formali in oppositione ad materiale. 2° Neque in tali casu ex solis terminis technicis constat: ne-
14 F. HUERTH
fectionis omni ex parte inculpabilis comparatur, magis scholae quam vitae et praxi destinari dici debet.
b) « Vitae» enim interest scire, de prima quaestione. Nam re- vera omnis catholicus, qui sincera mente et animo suae Ecclesiae et matri adhaeret, quam semel Christi veram Ecclesiam, firmissi- mum credibilitatis motivum atque authenticam veritatis revelatae magistram cognovit, hoc imprimis scire desiderat: num ex reve- latione omnino certus esse possit, se a Deo in fide catholica et in communione interna et externa Ecclesiae catholicae conserva- tum iri, dummodo omnes graves Dei offensas evitaverit et sincere fecerit, quod in se est. Et quod ipsum maxime inquietare et gra- vissima tristitia afficere valet, non est quaestio de qualitate et spe- cifica malitia gravis peccati, sive in actu defectionis sive in eius
gato peccato formali contra fidem prout opponitur materiali, formalem cul- pam negari pro nunc et tunc. Esse enim potest, quod dicatur peccatum « materiale » relate ad culpam momento positionis actus contrahendam, prae- scindendò a quaestione culpae in causa contractae. 3° Si de aliquo actu, in individuo determinato, asseritur sub eodem respectu eum non esse pecca- tum « formale » contra fidem et eum esse « haeresim materialem », ex con- textu, non ex solis terminis technicis constat: peccatum non-formale intel- legi debere haeresim non-formalem seu materialem. Haec dicta sint, ut cla- rius appareat, quid mediantibus solis terminis technicis ex notissima illa Adnotatione 20. Theologorum Concilii Vaticani, addita ad Caput IX. sche- ‘ matis primi « De necessitate et supernaturali firmitate fidei », quoad quae- stionem hic agitatam erui possit, et, an in ipsa hac Adnotatione asseratur defectionem a fide aliquando in homine rudi (qui semel Ecclesiam ut firmis- simum motivum credibilitatis cognoverit) fieri posse sine omnt omnino culpa, vel saltem sine omni culpa contra ipsam fidem, uti aliqui ex hac Adno- tatione deducere conati sunt. Cuius Adnotationis textus est hic: « Neque » etiam in proposita declaratione doctrinae et condemnatione erroris illud at- » tingitur, quod aliqui veteres Theologi concedere non dubitant, posse per » accidens et in certis quibusdam adiunctis conscientiam rudis cuiusdam ho- » minis catholici ita induci in errorem invincibilem, ut sectam aliquam he- » terodoxam amplectatur sine peccato formali contra fidem; qua in hypothesi » is fidem non amitteret, nec formalis sed materialis haereticus foret (TAN- » NER, de Fide, q. 2, dub. 5, n. 139; PLATELIUS, de Fide, n. 61). Haec quidem, » nisi cautissime explicentur, periculose disputantur; sed ab haeresi, quae » sacro Concilio examinanda proponitur, sunt alienissima » (C'082. Lac., VII, 534, d), — Haec explicite exponenda erant, cum in hac materia ex termi- nologia minus accurate exposita nuperrime aliqua proposita fuerint, quae errandi occasionem praebere possunt.
DE INCULPABILI DEFECTIONE A FIDE 15
causa commissi, propter quod Deus specialem suam et in certis cireumstantiis omnino necessariam providentiam denegat vel re- trahit; sed est doctrina et assertio, qua edocetur: ex revelatione non constare de tali providentia divina, ideoque non omnem posse excludi timorem, ne Deus, etsi homo fecerit, quod potuit, tamen sint eum catholicam fidem bona fide reicere, a communione ex- terna Ecclesiae catholicae recedere, ad sectam heterodoxam trans- ire, et denique haereticum materialem extra commupionem ex- ternam Ecclesiae mori, non aliter atque alios qui a iuventute in haeresi bona fide vitam degerint. Iam vero, uti immediate patet, haec non est quaestio de qualitate peccati, sed de facto qualiscum- que peccati gravis, quod praecedere debeat, priusquam Deus spe- cialem suam providentiam deneget, et defectio a fide et Ecclesia catholica dicto modo locum capere possit. Ad hanc autem rem quod attinet, ex revelatione certissime constare videtur Deum sua gratia et providentia adfuturum esse suis fidelibus, ut, si fecerint, quod in ipsis est; in fide et plena unione catholica permaneant. Quam doctrinam clare testatur traditio catholica, prout elucet ex con- stanti praxi Ecclesiae circa deficientes a fide, ex constanti de iis doctrina Patrum, quae non infringitur uno alterove verbo eorum mi- nus evidenti, insuper soluto ex contextu, quod quis in sensum hnic doctrinae contrarium trabat; tandem ex communi Theologorum sen- tentia. Quae doctrina praeterea neque infirmum fundamentum habet in s. Scriptura, quae recessum a fide, quam quis ut divinam co- gnovit et recepit, in culpam gravissimam imputat fidelibus. Utrum haec doctrina sit sollemniter definita nec ne, interim non quae ritur; statuitur solummodo eius veritas, PIASSoINdendo ab accurata qualificatione theologica.
c) Restat adhuc secunda quaestio, utrum sel. ipse actus defec- tionis dici debeat semper et necessario culpabilis in se, an admitti possit culpa in causa tantum, sensu utique proprio. Ad quam quae- stionem responsum ex parte datum iam est. Culpa formalis enim, quae per se statui deberet, esset haeresis formalis aut aliud: for- male peccatum contra ipsam fidem. Iam vero esse Theologos qui hoc negari posse putent, supra dictum est. Plures tamen censent «in homine catholico, qualis supponitur, difficultatibus contra fidem culpabiliter vel inculpabiliter exortis, attentionem psychologica iam
16 F. HUERTH
necessitate, multo magis ex Dei providentia, si totus processus de- fectionis attenditur, aliquando dirigi in periculum, quod fidei im- mineat, et in mentem venire obligationem providendi fidei ser- vandae, exquirendo auxilium et instructionem aliorum, imprimis vero fundendo enixe et constanter preces ad Deum. Qua voce con- scientiae neglecta, si defectio postea sequitur, ipsa, cum in causa praevisa et volita fuerit, est culpabilis in causa sensu proprio. d) Adiciendae sunt denique aliquae rationes contrariae, quibus probare intendunt, nil de dicta speciali Dei providentia, qua homo catholicus, qui fecerit quod in se est, omnimode in sua fide catho- lica servetur, revelatum esse. Veritas enim buiusmodi, uti aiunt, permitteret, ut iudicium certum fieret de conscientia interna alte- rius. Hoc vero alienum esse ab indole religionis catholicae, a praxi et doctrina Ecclesiae, quae non praesumat de internis iudicare. Praeterea durum esse et caritati proximi contrarium, omnes et sin- gulos gravis peccati accusare, qui temporibus fere communis cuius- dam defectionis recesserint a fide catholica; et hoc eo magis, quod Ecclesia quae errores Reformatorum reiecerit, de eorum culpa per- sonali sententiam ferre ausa non fuerit, quia ex doctrina revelata de culpa conscientiae nil deducere potuerit. Neque oblivioni dan- dum esse temporibus, quibus plures simul potestatem et munus Romani Pontificis sibi vindicare voluerunt, viros, quos ipsa Ec- clesia inter Sanctos habet, bona fide errasse circa personam et partem eius, qui de facto fuit Romanus Pontifex. Iam vero, sì revelationi non sit contrarium aliquem bona fide recedere ab uns- tate Ecclesiae et fieri schismaticum materialem, neque obstare a8- sertae speciali Dei circa suos fideles providentiae aliquem bona fide recedere a fide Ecclesiae et fieri haereticum materialem. Et plura huiusmodi. Quae instantiae contrariae quanti momenti sint, Theologum non latet. Hinc non est, cur diutius in eis solvendis immoremur; pauca tantum et brevissime sint dicta. Ecclesiam non indicare de internis, quo sensu sit verum, quo sensu falsum, om- nibus notum supponi potest. Ecelesiam saepissime de internis iudi- care luce clarius est. Omnis qui vel levissimam notitiam iuris poe- nalis ecclesiastici et processus criminalis ecclesiastici habet, scit iudicem ecclesiasticum in iudicio criminali minime abstrahere a quaestione de asserenda vel neganda culpa theologica in reo. Immo
DE INCULPABILI DEFECTIONE A FIDE 17
in processo beatificationis et canonizationis Ecclesia explicitum indicium fert de dispositione maxime interna, scl. de interna sanc- titate personali, non solum de externa sanctitatis apparentia in eo, cui honores altaris adiudicare intendit. — In revelatione ipsa non desunt veritates, quae internam dispositionem hominis respiciunt, ex quibus quis maiore vel minore cum certitudine ad statum in- temum hominis concludere potest. Ex revelatione constat: iustifi- cato, volenti et facienti quod in se est, observationem mandato- rum Dei non esse impossibilem; concupiscentiam rebellem, quae est ex peccato originali, ex sese, addito auxilio gratiae non esse insuperabilem nec liberum arbitrium reddere illusorium ; post adep- tum usum rationis, iustificationem adulti non-baptizati non peragi sine praevia fide actuali, et ex altera parte nullum adultum sa- lute aeterna privatum iri sine gravi culpa personali; unde fiuit, buiusmodi adultum, si sine fide actuali e vita decesserit, hoc vel illo modo fuisse in culpa; et alia multa. Revelatio, cum has ve- ritates proponit, immediate et proxime solummodo dat normam aliquam obiectivam et generalem; non eius applicationem ad casus particulares et ad determinata individua. Nibilominus ex tali norma huiusmodi applicatio et conclusio ad determinatas personas et ac- tiones fieri potest, modo eum maiore, modo cum minore certitu- dine, pront respectiva norma plures vel pauciores, facilius vel dif- fcilius cognoscibiles condiciones connotat, sine quibus norma ap- plicari non possit. De cetero quo tandem iure quis quasi a priori statuere praesumat: revelationem non posse continere aliquam ve- ritatem, ex qua cum certitudine iudicium de culpa personali ab aliquo homine commissa deduci possit, non immediate evidens est. Etiam dato, non concesso, quod consensus communis Theologorum, qui dietam providentiam Dei et speciale gratiae auxilium statuit, nondom hbabeat sollemnem et ultimam approbationem magisterii infallibilis ecclesiastici, temerarie tamen ageret, qui ob tales con- structiones aprioristicas ipsam hane doctrinam communem diceret posse neglegi vel reici; item, qui hoc assereret ob alias illas in- stantias antea allatas, vel ob eam solam rationem, quod haec com- munis theologorum sententia nondum sit sollemniter definita.
to
“ Gregorianum,, - anno VII 18926), vol. VII.
18 F. HUERTH
III. De qualificatione theologica, an scl. doctrina proposita definita sit a Concilio Vaticano.
Iam accedere liceat ad hanc quaestionem de qualificatione theo- logica communis huius sententiae, quae in toto processu defectio- nis, ut haec locum capere possit, aliquam culpam gravem neces- sario statuendam esse ducit.
1. VARIAE SENTENTIARE. — Sunt qui putent hanc doctrinam a Concilio Vaticano in Constitutione dogmatica de fide catholica, cap. III. esse definitam, sunt qui contrarium acriter contendant. Inter quos eminet Granderath S. I. Hic et post eum Vacant, eo- rumque auctoritate freti, nonnulli alii, praesertim recentiores cen- sent: definitionem Concilii Vaticani posse restringi ad negatam causam defectionis obiective iustam, neque nullo modo insuper ad causam subiective iustam posse applicari. Rationes quas pro hac sententia simili modo atque Granderath affert Vacant non esse obiective: peremptorias videt, qui accuratius inquisiverit tum in ipsas has rationes tum in Acta et Textum respectivi Decreti Con- . cilii Vaticani. Neque recentissimis hac de re elucubrationibus alìi- quid allatum est, quod his rationibus novum pondus aut peremp- toriam vim probandi vindicare possit. Quod item valet de aliquibus Theologis quos Vacant et alii afferre conantur ut fautores et de- fensores suae sententiae, uti e. gr. Cardinalem Franzelin, Episco- pum Conradum Martin, dioecesis Paderbornensis, et alìios; nam etsi aliquae rationes adducuntur quibus suggeratur laudatos Theo- logos fuisse huius mentis, rationes allatae id minime probant, immo magis forte suadent, ne dicam evincunt, contrarium. Sed de his paulo infra. Hoc loco dno notentur: 1° non debere confundi quae-. stionem de verifate sententiae communis Theologornm, de qua agi- tur, cum quaestione de eius suprema certitudine, orta ex sollemni definitione; potest enim esse, quod libere disputetur de facta vel non-facta definitione alicuius doctrinae, minime tamen libere di- sputari possit de eius veritate. Iuvat notare, quod in Concilio Va- ticano I. Simor, Archiep. Strigoniensis notavit: « Scitis enim quod Ecclesia catholica numquam dogmata vel in Conciliis definiat misi sit necessarium. Quousque dogmata in pacifica possessione sunt, illo
DE INCULPABILI DEFECTIONE A FIDE 19
usque Ecclesia nihil definit; sufficit modus ordinarius credendi, profitendi, custodiendi, conservandi illibate doctrinam catholicam » (Coll. Lac., VII, 84, d). Item quod animadvertit Conr. Martin, Episcopus Paderbornensis, de obiecto materiali fidei et de respec- tiva doctrina definienda: « Motivum fidei, scl. auctoritas Dei lo- quentis et obligatio hominis Deo credendi sese extendit ad omnia quae a Deo revelata esse quomodocumque per magisterium Eccle- siae nobis certo constiterit. Qua doctrina excluditur error eorum, qui articulos fidei formaliter definitos tantummodo divina fide cre- dendos esse volunt, itaque summam credendorum quasi ad mini- mum reducere student » (Coll. Lac., VII, 167 a). — 2° Notetur, non posse hic agi de dirimenda hac controversia ?, sed solummodo de inspiciendis et diiudicandis argumentis quae afferuntur.
2. RATIONES ALLATAE. — a) Ratio petita ex canone 1323, $ 3. — Primum aliquod argumentum quo probetur respectivam ve- ritatem non fuisse definitam a Concilio Vaticano, hoc affertor: Theologi probati negant banc definitionem esse factam; ergo de definitione non manifeste constat. Iam vero iuxta normam can. 1323, $ 3 « Declarata seu definita dogmatice res nulla intellegitur, nisi
! De hac re vide: S. HARENT, Dictionnaire de Théol. Cath., VI, 293, art. Foi. Praeterea: I. GRANDERATH, C'onstitutiones dogmaticae sacrosancti Ecumenici Concslii Vaticani, Friburgi Brisgoviae, 1892, 61 sqq.
A. VACANT, Etudes théologiques sur les Constitutions du Concile du Va- tican, T. II, Paris 1895, art. 117, pag. 165 sqq. et art. 118, pag. 173 sqq.
W. STRASSER S. I., Was lehrt das Vaticanum uber die Schuld eines Katholiken, der vom Glauben abfillt ? «'Theologie und Glauben » 15 (1923), 230 8sqq.
M. PrIBILLA S. I., Zur dogmatischen Beurteilung des Gluubenszweifels, « Stimmen der Zeit » 55 (1925), 173 sqq.
W. KocH, Zum katholischen Dogma von der Schuld des Glaubenszuweifels, « Philosophie und Leben > 1 (1925), 51-55.
Anonymus, Gluubenszweifel, ibid. 1 (1925), 231-233.
A. MEssER-M. PriIBILLA, Katholisches und modernes Denken, Stuttgart, 1924. |
Quaestio tangitur etiam a recentioribus auctoribus fere omnibus eo loco, quo in theologia sive dogmatica sive morali de firmitate et obligationibus fidei agunt. Compendiosa de hac re sententia invenitur apud A. VERMEERSCH, Teologia moralis, T. II, n. 34, 3, pag. 21. Cuius recensionem habes in hoc periodico 6 (1925), 300 sqq. |
20 F. HUERTH
id manifeste constiterit ». Ergo doctrina non est definita et a quovis Theologo dici debet non definita. —— Huic argumentationi varius sensus subesse potest. Sane admitti nequit sensus hic: Vel ipsa quaestio kistorica de facto dogmatizationis dirimi potest hac norma iuris, non minus quoad Concilium Vaticanum quam quoad omnia Concilia priora. Secundum quam argumentationem theologiae dog- maticae, qua talis, nil prorsus interest, mediante scientia historico- critica inquirere, quid tempore alicuius Concilii Patres voluerint definire et quid in eorum verbis secundum textum et contextum consideratis insit; hoc spectat historiam dogmatis vel theologiae. Theologiae dogmaticae sufficit, aliquos probatos auctores negare doctrinam aliquam ab aliquo Concilio fuisse definitam; tune Theo- logus omni bistoricae inquisitioni supersedere et mediante lau- dato canone peremptorium argumentum efformare potest: factum historicum dogmatizationis non habuisse locum. Exponere hanc ar- gumentationem est illam refutare. Quodcumque enim aliquod Con- cilium sollemniter definivit, est et manet definitum, etiam suppo- sito, quod postea certitudo de facto dogmatizationis apud plurimos vel aliquos theologos obscuretur !. In tali casu obligatio quidem, quae per se ex facto definitionis oritur, ob supervenientem incer- titudinem urgeri non potest, neque a negantibus vel dubitantibus incurruntur poenae canonicae in negationem definitionis dogma- ticae statutae. Hoc sane ex laudato canone iuris erui potest; mi- nime tamen inservire potest ad quaestionem kistoricam de mente et sensu Concilii alicuius dirimendam. — Alius sensus allatae ar- gumentationis hic esse potest: Si mens Concilii et verba ab ipso adhibita secundum textum et contextum sunt et manent obiective dubia, sensus hic obiective dubius non est definitus; nam si tali modo proponeretur a Concilio aliqua doctrina, constare non posset, pro quo sensu Concilium infallibilem suam auctoritatem interpo-
! Talem incertitudinem supervenientem posse locum capere Episcopus Paderbornensis Conr. Martin, ut refutaret aliquorum obiurgationem de nimia schematis propositi prolixitate, animadvertit in Congr. Gen. 7. (4, I. 1870). Concilii Vaticani his verbis: « Deinde historia testis est, breviora antiquio- rum conciliorum capita et decreta multiplici subiecta fuisse interpretationi et scholarum argutiis et exceptionibus saepe facta esse illusoria » (Mansi, DO, 199, C.).
n =
DE INCULPABILI DEFECTIONE A FIDE 21
suerit. — At notari debet, sensum non iam ideo debere dici obiec- tive dubium, quia nonnulli theologi probati, praesertim qui ab in- vicem dependere et fere omnes unius auctoritati credidisse de- prebenduntur, hoc asserant. Neque ob talia asserta supersedere po- test theologus omni ulteriori inquisitioni scientificae et historicae, num iusto iure obiectivum dubium ab istis asseratur. Multo minus intellegitur, quomodo Theologus ob talia asserta et ob suam lau- dati canonis interpretationem omnibus Theologis in conscientia in- cumbere praesumat proclamare obligationem negandi quaestionem facti dogmatizationis, et asserendi constare de ea non-facta. Quid- quid est de facta vel nuu-facta definitione, talia ob tales rationes exigere, vim probandi excedit, quae his rationibus inest. d) Rationes petitae ex Actis Concilit Vaticani.
2) Aliud argumentum quo intenta thesis probetur, afferunt Adnotationem 20, quam Theologi Concilii Vaticani schemati primo Constitutionis de doctrina catholica adiecerunt et qua enuntiatur non attingi quaestionem illam, an per accidens catholicus rudis sine peccato formali contra fidem ex errore invincibili ad sectam heterodoxam transire et materialis haereticus fieri possit!. — Iam supra ostensum est sententiam in hac adnotatione relatam, sive secundum mentem veterum Theologorum sive secundum mentem Theologorum Concilii intellectam, inservire non posse ad solvendam nostram quaestionem. Nam in ea solummodo sermo est de culpa aliqua contra ipsam fidem affirmandam vel negandam. Qui ex ea
® Tenorem Adnotationis huius vide supra pag. 14 in nota. — Notetur insuper: cirea banc Adnotationem ab aliquibus teneri mirum procedendi modum. Ex una parte nequeunt sibi satisfacere in urgenda atque efferenda hac Adnotatione tamquam textu classico et argumento principe, quo fere explicite ac sollemniter a Concilio concedatur posse aliquem catholicum ali- quando sine omni culpa a fide catholica deficere; ex altera parte Schema primum et Adnotationes ei additas quodammodo deprimunt quia tandem a Concilio non fuit adhibitum in sententia definitiva ferenda. Neque tamen Adnotatio 20, plus vel minus ad Schema primum pertinet quam aliae Adnota- tiones; hine quod ad rationem allatam attinet, aut omnes parvipendantur aut omnes aequa lance admittantur. De cetero Schema primum non fuit relictum ob doctrinam, quam continet, sed ob alias rationes, et optime tum ex ipso Nchemate, tum ex Adnotationibus additis apparet, qui errores et quae dif- ficultates atque argumentationes inquisitionibus et Theologorum et ipsorum Patrum subiecta fuerint.
22 F. HUERTH
plus eruere volunt, errare, item supra est iam expositum. Unde ex eo quod hanc quaestionem et sententiam Concilium Vaticanum noluit attingere, deduci minime potest, illud etiam consulto no- luisse attingere ulteriorem sententiam, quae omnem omnino culpam gravem in toto defectionis processu abesse posse docet. Si de tali mente Concilii aliunde constat, sane hoc admittendum est; si prae- cise ex hac adnotatione vicesima probandum est, non probatur.
©) Arguunt dein hoc modo. Non licet inferre in mentem et verba Concilii, quae non insunt, neque ex iis exquirere solutionem quaestionum, quae Concilio non fuerunt propositae. Iam vero unica quaestio seu unicus error circa nostram rem Concilio l. c. propo- situs, fuit error Hermesii, qui catholicis reflexe in fidem catholi- cam inquirentibus et propriam fidem examini subicientibus, ius et officium dubitationis realis circa veritates revelatas vindicare vo- luit, usquedum ad certitudinem reflexam pervenerint. Iam vero hic error, uti legenti patet, nil commune habet cum sententia et quaestione, an unquam aliquis catholicus qui sub magisterio Ec- clesiae fidem suscepit, ex errore invincibili sine ulla omnino culpa, sive in se sive in causa commissa, a fide deficere possit. Ergo neque quis huius quaestionis solutionem aut authenticam de ea doctrinam ex Actis et Decretis Concilii exquirere potest.
Principium generale initio positum omnivo admitti debet, scl. nil inferendum esse in verba et mentem Concilii quod non inest. Insuper verum est, Concilium Vaticanum non intendisse circa va- rias quaestiones propositas fofam doctrinam catholicam, sed eatenus solum proponere, quatenus opponebatur erroribus reiciendis *. At- tamen ex altera parte non debet neglegi, quibusnam veritatibus
1 Hoc explicite monet J. B. Franzelin, consultor Commissionis theolo- gicae, in disquisitione de primo schemate, habita coram 24 Patribus depu- tatis, ut respondeat obiurgationibus ab aliquibus contra hoc schema factis. Animadverterant in schemate veritatem catholicam proponi forma aliqua potius scholae et scientiae propria, neque referri totam. Respondet Franze- lin: «ab ipso saero Concilio norma aliqua proponenda esse videtur, qua catholici homines eruditi in docendo et scribendo intra limites sanae doc- trinae contineantur ac dirigantur, atque in posterum huiusmodi errorum pe- ricula, quantum fieri potest, praecaveantur. — Huc igitur propositum schema constitutionis spectat. Non haereses sectarum in forma symboli, sed errores et haereses materiales ab eruditis in forma scientiae recentioribus tempo-
DE INCULPABILI DEFECTIONE A FIDE 23
hi errores secundum Theologos Concilii et secundum relatorem de respectivo capite primi Schematis, Episcopum Conr. Martin, con- tradicere visi sunt, scl. 1) veritati de lege universali, perpetua, indispensabili credendi; 2) veritati de evidenti et indefectibili mo- tivo credibilitatis, quod est Ecclesia Catholica tot notis et charac- teribus divinae suae institutionis a Christo ornata; 3) veritati de efficaci auxilio interno gratiae, quo fidei firmitas super omnia pos- sibilis reddatur et in tuto collocetur (cf. Coll. Lac., VII, 531 et 532, a-b; 167, è). Ut supra iam notatum est, haec elementa se non habent omnia ex parte obiecti cognoscendi vel credendi, neque ex parte motivi obiective in se spectati, propter quod fides aut credu- litatis affectus foveatur et retineatur; sed ea insuper respiciunt sub- lecti condicionem circa haec obiecta vel motiva, quatenus et in- telleetus et voluntas, supposito utique quod et homo faciat quod in
ipso est, invatur gratia interna, ut credibilitatis vel fidei motivum,,
obiective indefectibile et semel certo cognitum, maneat semper subiective sufficienter intellectui perspectum, neve voluntas infir- metur in imperanda firmitate fidei absoluta. Tum adversarios, quos Concilium refutare intendebat, tum Theologos et Patres etiam ad hane subiecti dispositionem attendisse, plus uno textu evidenti constat. In Adnotatione 18. scribitur: « Ex his, inquam, capitibus — (i. e. ex tribus illis veritatibus reiectis, quas modo nominavi- mus) — promanat error in nonnullis regionibus late diffusus et fere popularis eoque perniciosior, quo universim dicitur, transitum ab Ecelesia catholica ad alias communiones fieri posse ex dicta- mine conscientiae, atque ideo generatim huiusmodi bomines non esse censendos criminis reos, cum ipsi fere semper affirment, se sequi diectamen suae conscientiae; quod nisi concedatur, inquiunt,
ribus propugnatae sacro Concilio Vaticano obversantur, contra quas doctrina catholica explicanda est. Neque ergo finis schematis est universim et sine respectu ad errores contrarios tradere doctrinam de Deo, de Trinitate, In- carnatione, de Fide ceterisque capitibus: sed finis est declarare doctrinam catholicam sub ea sola ratione et sub iis conceptibus, quibus directe oppo- nitur erroribus, qui in forma scientiae postremis his temporibus producti sunt, eosdemque errores ex doctrina declarata condemnare. Hoc autem fine ae scopo supposito fieri non potest, ut forma explicationis sit populo accom- modata; sed necessario rebus ipsis ac formae errorum quibus directe oppo- nitur respondeat oportet » (Mansi, 50, 320, D).
Dei
24 F. HUERTH i
damnandas etiam fore conversiones ab aliis communionibus ad Ec- clesiam catholicam; sicque «qui hoc ius negaret orthodoxis ad eos confirmandos in veritate, eodem principio heterodoxos confir- maret in errore » (Coll. Lac., VII, 531, bd). Secundum banc rela- tionem ergo ipsi adversarii provocant ad subiectivum dictamen conscientiae, quod supponunt, posse generatim. esse idem quoad fidem mutandam in catholico et in heterodoxo. Cum dicunt « ge- neratim », concedunt in casu exceptionali posse aliquem contra dictamen suae conscientiae fidem mutare; negant hoc ordinarie ita esse. Sane catholici — nam ab iis quoque secundum Acta Concilii talis error alicubi audiebatur — cum provocant ad huiusmodi dic- tamina conscientiae, non possunt intellegi asserentes hoc de motivis et rationibus talis conscientiae in se et obiective sumptis, quasi putaverint, ea ex parte catholici, qui deficit a sua fide, et ex parte heterodoxi transeuntis ad Ecclesiam catholicam, esse obiec- tive et ex parte rei aequalia; sed intellegi debent statuisse sua asserta de dictamine certo conscientiae subiectivae, relate ad quod secundum ipsos concedi debeat «ius omnibus commune per insti- tutam inquisitionem mutandi religionem, in qua unusquisque edu- ‘catus est; atque propterea idem ius non minus valere pro catho- licis quam pro heterodoxis » (2. c.) — Theologi refutant hanc as- sertionem afferendo differentiaro quae se habeat tum ex parte doc- trinae admittendae (ex una parte error, ex altera veritas), tum ex parte motivorum credibilitatis (cx una parte « umbrae, quibus error speciem induit veritatis », ex altera parte Ecclesia catholica, notis et characteribus divinis insignita), tum maxime ex parte aw- rilii internae « gratiae ac luminis supernaturalis, quo Deus illu- minans omnem hominem venientem in hune mundum deducit ab errore et inducit ad veritatem fidei unice verac, in eaque confir- mat, nisi diligant homines ipsi magis tenebras quam lucem, propter quod iudicantur et damnantur a luce aeterna Iesu Christo » (/. c.). Opponunt ergo Theologi et rationes, quae se habent ex parte obiecti et motivi, et rationes quae immediate subiectum spectant; aliis verbis respiciunt tum veritatem obiectivam tum sudiectivami mentem atque conscientiae dictamen.
Idem apparet ex alio eorundem Theologorum testimonio quod habetur in Adnotatione 19. et quo describunt atque urgent pondus
DE INCULPABILI DEFECTIONE A FIDE 25
et momentum auxilii internae gratiae. Afferunt adversarios « prae- texentes rationis scientiis excultae ius examinandi et mutandi iu- dicia priora rationis adhuc rudis », qui et «affirmare audent, eo modo, quo post diligentinus examen conscientia praescribit transi- tum a persuasione religionis falsae ad agnitam religionem veram, universim etiam in catholicis ‘ iustificari, ut aiunt, mutationes pro- fessionis religiosae ,,; quoniam nimirum non solum obiectiva veritas per se spectari debeat, sed ‘ subiectiva conscientia ,, unicuique se- quenda sit » (Coll. Lac., VII, 533, c). Quae doctrina adversa, prout hic proponitur, explicite monet: rationem propter quam practice aequale ius transeundi catholicis et heterodoxis concedi debeat, non esse aequalem veritatem, quae obdiective in utraque religione inve- niatur, sed esse aequalem persuasionem conscientiae subiectivae cer- fae, quam sequi commune ius sit et officium omnibus. Nolunt ad- versarii etiam hoc loco suum assertum et postulatum extendere ad omnes, qui a fide catholica deficiant; concedunt aliquando aliquos deficere contra dictamen conscientiae, quos ipsi defendere recusant; at id generatim fieri negant; asserentes: generatim mutationem, etiam in catholicis, fieri ex dictamine conscientiae, dictantis de- fectionem hic et nunc esse licitam, immo obligatoriam. Quos cri- minis accusare iniquum esse; cum iudicari debeant secundum ipso- rum conscientiam, neque enim, ut aiunt, « solum obiectiva veritas per se spectari debeat ». Cui argumentationi ut respondeant, et Theologi in sua adnotatione provocant et Patres attendere monent ad auxilium gratiae! internae, qua ergo secundum ipsos homo in
1 Refutatio et Responsum Theologorum ita sonat: « Contra periculosis- simam hanc sententiam in proposito schemate Constitutionis 1° declaratur, quomodo prae lumine gratiae non par sed omnino opposita sit ratio veri- tatis et erroris. Qui enim religione falsa tenentur, per lumen gratiae indu- cuntur ad examen apparentium rationum sui erroris et rationum veritatis, atque in hoc examine quo diligentius divina illustratione implorata consul- taverint, eo magis Deus, qui omnes homines vult salvos fieri et ad agni- tionem veritatis venire, suam dabit gratiam errantibus, ut, dummodo ipsi cooperentur, ab errore reducantur et convertantur ad veritatem. Ex adverso autem Deus veritatis per suam gratiam fideles in semel agnita fidei veri- tate confirmat, atque ita in auxilio opportuno credentium fortitudo Dominus est, qui non deserit, nisi deseratur. Sicut ergo sequendo gratiam eique coope- rando homines trahuntur a Patre luminum ad fidem, ita gratiam negligendo
26 F. HUERTH
fide firmissime servanda subiective iuvatur et a tali conscientiae dictamine erroneo praeservatur, nisi ipse gratiam neglexerit et ei restiterit. Falso ergo asseritur: errores, qui Patribus Concilii Vati- cani propositi fuerint, non nisi rationes et motiva, quae ex parte obiecti se habent, respexisse neque attendisse ad dispositionem sub- iectivam propter quam quis sibi ius et officium mutandi fidem vindicaret. Utrumque Theologi et Patres fecerunt, et condicionem obiecti et condicionem subiecti attenderunt. Et disparitatem, quam iterum atque iterum monent esse inter condicionem catholici et heterodoxi, constanter asserunt haberi tum ex parte obiecti admit- tendi vel reiciendi tum ex parte subiecti admittentis vel reicienti8. — Errorem a Concilio reiciendum offendere tum contra ea quae sint ex parte obiecti, tum contra ea, quae ex parte subiecti requi- runtur et habentur, clare effert tandem relator de emendationibus capitis tertii Constitutionis dogmaticae de fide catholica, Episc. Conr. Martin. Falso ipsi imputatur assertio: damnandam esse a Concilio solummodo sententiam quae doceat, ex parte obiecti cre- dendi et retinendi non posse haberi causam iustam mutandi fidem catholicam; non vero respici debere a Concilio rationes, quae forte
eique resistendo a fide deficiunt, ut ait Apostolus: bonam conscientiam... quidam repellentes circa fidem naufragaverunt. Verum 2° cum discrimen firmitatis assensus fidei ab assensu mere naturali et eo magis ab assensu in errorem revelatae veritati oppositam potissimum inde repetatur, quod fides di- vina eiusque actus:intrinsece, h. e. non solum ratione obiecti sed ratione prin- cipii elicientis supernaturalis est» (2. c., 533, c-d), quod illud auxilium gra- tiae non solum efficiat entitativam elevationem, sed ultra eam procedere et simul dare maius lumen et robur subiectivum, inde elucet, quod secundum Theologos praecise auxilio gratiae praecaveatur obscuratio intellectus, quae assensum impossibilem reddat, et infirmatio voluntatis, qua insufficiens red- datur ad adhaesionem super omnia firmam imperandam. Quae praecautio aliquid plus effert, quam quod elevatio entitativa, ut talis, ex conceptu suo dicit. Idem elucet ex verbis I. B. Franzelin in supra laudata disquisitione prolatis, quibus inculcat, in homine rudi per gratiam internam suppleri posse, quae forte obiective insufficientia sint ex parte propositionis externae verbi revelati: « Tenendum etiam est, gratiam Dei internam supplere id, quod pro huiusmodi hominibus (i. e. rudibus) deficit in propositione fidei externa » (Mansi, 50, 333, D). Haec non haberent sensum, si gratia interna nil efficeret nisi meram entitativam elevationem.
DE INCULPABILI DEFECTIONE A FIDE 27
ex parte subiecti credentis se habeant. Verba! Episcopi Paderbor- nensis in nullo differunt ab iis, quae modo ex Adnotationibus Theo- logorum proposita sunt.
Quod si quaeritur, quid omnes hi textus faciant ad nostram quaestionem -- (an scel. Concilium Vaticanum definiverit vel saltem docnuerit: non posse catholicum, qui semel sub magisterio Eccle- siae fidem suscepit, sine ulla omnino culpa gravi personali a fide deficere) —: incalpabilitas defectionis pendet a dictamine conscien- tiae invincibiliter erroneae et, tum in se tum in causa, inculpa- bili. Quaestionem autem, num tale dictamen conscientiae tamquam iusta causa deficiendi a fide in catholico admitti possit, textus illi attingunt, et ob internam gratiam negare videntur suppositum et factum, scl. huiusmodi conscientiam in homine catholico, qui semel sub magisterio Ecclesiae fidem susceperit et fecerit quod in se est, locum habiturum esse. Ergo secundum Acta Concilii Vati- cani negandum esse videtur inculpabilem defectionem a fide catho- lica posse accidere.
(Concniuatitun): Fr. HUERTE S. I.
! Textus est hic: « Iam vero explicata natura fidei et determinato obiecto eius tam formali quam materiali, sequitur in paragrapho quinta doctrina de fidei necessitate, deque stricta hominis obligatione sicuti eam amplectendi, ita et in ea perseverandi. In altera parte eiusdem paragraphi quintae expli- catur quomodo Deus nobis ad implendum fidei officium auxilietur, instituta scl. sua Ecclesia, quae quasi concreta est divina revelatio exhibens nobis cum veritatibus credendis etiam motiva credibilitatis. Huic magnae revela- tionis manifestationi accedit inxta paragraphum sextam auxilium internae Dei gratiae, quae non credentes ad credendum excitat, et credentes in fide confirmat. Qua quidem doctrina ille late diffusus error capitalis excluditur, qui fidelibus ius vindicat, susceptam fidem in dubium vocare et assensum suum suspendere, donec de veritate fidei scientificam sibi comparaverint per- suasionem. Talis igitur, Rini Patres, est nexus singularum partium huius capitis, ex quo singulae sententiae suam lucem accipiunt » (Coll. Lac., VII, 167, b-d). — Ergo error reiciendus offendit tum contra externam proposi- tionem verbi revelati per Ecclesiam suis divinis notis instructam, tum contra internum auxilium gratiae; quod imprimis subiectivam dispositionem cre- dentis afficit. — Ultima propositio scl. « talis igitur...» trahenda est ad to- tam antecedentem relationem, non vero ad ea sola, quae de paragrapho quinta dicuntur.
Le Péché Véniel dans la Théologie de S. Thomas
d’après un livre récent ‘
Summarium. — Ex fontibus cum editis tum ineditis collegit or- dinavitque A. Landgraf sententias veterum scholasticorum de essentia pec- cati venialis, respiciens potissimum ad elementa ex quibus post illos S. Tho- mas conflaturus erat suam propriam sententiam; qua in unum rediguntur omnia quae dispersa disiectaque antea iacuerant.
Praeprimis illustratur habitudo ad finem ultimum, Deum, qua qui carent actus humani, cum actuali tum virtuali, eo ipso sunt peccaminosi, etiamsi minime fini ipsi (quod sane proprium est peccatorum mortalium) adversentur. Venialis autem istiusmodi deordinatio duplici ex capite actui inesse potest: ex parte scil. obiecti, quod propter defectum rectitudinis sibi inhaerentem nequeat in finem ordinari, vel ex parte ipsius demum agentis, obiectum cx “sese inculpabile non (ut par fuit) ordinantis in debitum finem. Unde patet, inter actus bonos et actus peccaminosos nullum dari medium actionis in agente indifferentis. In iusto autem cum nullus possit esse in finem ultimum motus nisi caritate formatus, sequitur omnes actus esse aut meritorios aut venialiter malos; quod posterius potest illis etiam intentionibus accidere quae ferant in materiam nulla ex parte inhonestam, si modo desit ordinatio aut actualis aut virtualis in finem caritatis.
Campus igitur peccati mortalis a campo peccati venialis distat ratio- nibus actuum internis toto caelo inter se diversis; nec pendet venialis pec- cati levitas, comparata ad mortale, ex defectu nescio quo intellectus, ibi ma- litiam mortalem non detegentis, ubi est. Quamquam: nec in angelo potest materia peccati venialis intendi nisi actu in finem Deo contrarium ordinato, ac proinde mortaliter malo; nec in primo homine consistere potuit peccatum veniale nisi praecurrente mortali; nec in homine ipso lapso vita moralis inchoari potest peccato veniali.
Opus eruditione refertum est optima; complebiturque ulteriore disquisi- tione de absolutione peccati venialis,
Parmiì les nombreuses questions qui ne paraissent pas avoir progressé depuis le XIII° siècle, il faut, semble-t.il, compter celle
1 Das Wesen der lisslichen Stiunde in der Scholastik bis Thomas ton Aquin. Eine dogmengeschichtliche Untersuchung nach den gedruckten und ungedruckten Quellen gearbeitet von Dr. ARTUR LANDGRAF, Domvikar und Erzbischòflicher Sekretir in Bamberg. Bamberg, Gorresverlag, 1923, in-8°, xx-368 pag.
LE PÉCHÉ VÉEÉNIEL DANS S. THOMAS 29
qui a trait à l’essence du péché véniel. Non seulement le point où en vinrent les analyses de saint Thomas, ne paraît pas avoir été dépassé depuis, mais l’intelligence mème de ses formules a manqué souvent; et si vénérables qu’elles apparaissent aux disci- ples, on voit assez qu’un trop grand nombre d’entre eux n’ont pas su pénétrer ce qu’y avait mis le maître, parce qu’ils ne se sont pas placés au méme point de vue, ne sont pas partis du méme principe, et par suite n’ont pu rencontrer les mémes con- clusions, nî former la mème synthèse. La théorie de saint Thomas est complete, elle est équilibrée: elle encadre toutes les variétés de péchés véniels; elle ne laisse à découvert aucune parcelle du champ qui s’étend parmi les actes humains entre le péchè mortel et les actes vertneux. En méme temps, congue dans la plus haute généralité, en fonction d’un ou de deux principes qui valent pour tous les agents moraux, il se tronve qu'elle s’applique merveil- leusement, bien que différemment, au cas du juste et au cas du pécheur, au cas de l’ange et au cas de l'homme, au cas de l'homme déchu et au cas de l'homme en état d’innocence.
De reproduire l’économie de cette doctrine, tout en montrant par l’histoire de la théologie antérieure comment presque tous les éléments s’en étaient graduellement formés au cours des siècles, quel fut à l’heure voulue l’apport original de saint Thomas, et comment son génie de ses matériaux jusqu’alors disparates et con- fasément épars sut former un ensemble harmonieux (car le beau peut se trouver jusque dans l’étude du péché), c'est l’objet que s'est proposé le docteur A. Landgraf, actuellement professeur au Grand Séminaire de Bamberg, dans l’ouvrage qu'il a intitulé L’Es- sence du Péeche Véniel dans la Scolastique jusquà saint Thomas d’Aquin. Etude de Theologie historique d’après les sources impri- mées et manuscrites.
Bien que représentant un début dans la carrière littéraire ', cette couvre annonce un Maître, et apporte déjà quelque chose de définitif sur le problème envisagé. Ici on ne pourra que des- siner à grands traits l’ensemble doctrinal auquel par ce chemin
1 Thèse présentée è l’Universitè Grégorienne pour l’agrégation de théo- logie.
30 M. DE LA TAILLE
historique aboutit l’enquéte d’un théologien chez qui la patience méticuleuse, propre au génie allemand, se combine de facon rare avec la lucidité qu’excelle à mettre dans les esprits une formation latine.
L’auteur a fort bien fait de mettre au premier plan de son étude la question du rapport entre les actes moraux et la Fin Der- nière de toute créature raisonnable, Dieu. Est-il obligatoire, cui ou non, pour tout acte humain, de viser le Souverain Bien de la vie future? De cette question en dépend une autre: peut-il y avoir des actes humains moralement indifférents, non seulement quant à leur objet. mais aussi à regarder l’attitude psychologique du sujet, l’intention engagée dans l’acte? Il est bien clair que, si nulle in- tention de la Fin Dernière n’est requise, les actes indifférents du còté de l’objet pourront l’étre aussi du còté de l’agent: il soffira pour cela qu’ils ne soient rapportés ni à Dieu ni è aucune fin an- tagoniste. Au contraire, si le regard sur la Fin Dernière est de rigueur, tout acte qui viendra è en manquer, sera de ce chef ré- préhensible, si indifférent qu'en soit l’objet. Par suite, il n'y a plus place dans l’agent que pour deux catégories d’actes: les bons et les mauvais; bien que, dans l’ordre des espèces abstraites, il y ait place pour une division à trois membres: les actes bons, par exemple le culte divin; les actes mauvais, par exemple le blas- phème; les actes indifférents, par exemple casser des pierres. La notion du péché véniel variera donc d’une philosophie à l’autre, d’une théologie è l’autre, selon que l’on prendra position pour ou contre les actes indifférents de l’agent, pour ou contre l’obligation de tendre en esprit vers Dieu.
Niez-vous les actes indifférents, alors il vous sera facile de maintenir avec saint Thomas que la différence entre péché mortel et péché véniel vient de ce que l’un poursuit une fin incompatible avec la Fin Dernière, et par conséquent se heurte è celle-ci et la combat; tandis que l’autre, sans qu’il y ait conflit, manque néan- moins è ce qui lui est dî, par cela seul qu'il la laisse momenta- nément en dehors de nos visées. C°est la distinetion entre péché contre la Fin (« contra finem ») et péché en dehors de l’ordre à la Fin (« praeter finem »); ou, ce qui revient au mème, puisque la loi est substantiellement l’ordre au bien commun, qui de la raison
LE PÉCHÉ VÉNIEL DANS S. THOMAS 31
du Prince passe à la conscience des sujets: péché contre la loi («contra legem »), c’est-hà-dire subversif de l’attachement è la Fin qui fait le fondement de la loi; et péché en marge de la loi (« praeter legem »), c’est-à-dire non en règle avec les exigences de la loi, sans cependant violer son principe, qui est l’adhésion è la Fin Dernière; autant dire action déréglée, mais non point attenta- toire è la rèégle. En d’autres termes encore, péché contre la volonte et en dehors de la volonté divine; pour autant que la volontéè divine consiste à vouloir la loi. Enfin, si dès maintenant nous pouvons jeter un regard sur l’èconomie de la vie surnaturelle dans le juste, disons péché contre la charité (« contra caritatem ») et péché par defaut de subordination à la charité (« praeter caritatem »). La cha- rité est le lien qui nous attache à la Fin Dernière surnataurelle: charité envers Dieu, et (ce qui est tout un) charité envers les en- fants de Dieu. A rompre ce lien, il n'y a que ce qui va à l’en- contre de la charité; par conséquent toute impiété, sacrilège, blas- phème, parjure, etc.; tout attentat è la vie du prochain ou è ses biens, physiques ou moraux, temporels ou spirituels; toute atteinte enfin aux intéréts de la race humaine, par le détournement è des fins égolstes de ce que réclame pour ses fins augustes l’oeuvre de la transmission de la vie dans le cadre providentiel de la société conjugale et domestique. En dehors de ces fautes qui directement ou indirectement blessent la charité, il n'y a place pour aucun peché mortel; bien que le champ reste immense aux péchés vé- niels, qui ne détruisent ni n’entament la charité, parce qu’ils ne l'attaquent pas, mais n’en soustraient pas moins à son empire des portions plus ou moins considérables d’une activité qui devait tout entire se laisser régir par elle.
Tenez-vous au contraire pour les actes indifférents, alors vous pourrez retenir verbalement ces formules vénérables, mais vous serez obligé d’y mettre autre chose que ce qu’elles disent.
Sans doute, il reste à définir de quelle sorte est cette inten- tion qui doit relier l’acte è la Fin Dernière. Une intention habi- tuelle ne saurait affecter un acte qu'è condition de passer elle- meme à un moment ou l’autre en acte. Si elle reste à l’état de disposition, sans faire passer le sujet à l’acte auquel elle le dis- pose, alors elle ne fait rien; et sur tous les actes que le sujet peut
32 M. DE LA TAILLE
dans ces conditions produire sans elle, de son propre fond, il est clair qu'elle n’exerce pas la moindre influence: elle ne leur donne pas un atome de bonté. Il faut donc plus qu’une intention habituelle. Faudra-t-il alors, è tout coup, une intention actuelle? Cela est im- possible psychologiquement, et ne saurait donc étre obligatoire. Au surplus, l’intention de la Fin Dernière n’est pas pour abolir le mou- vement vers les fins subordonnées. Or, dans l’état présent de notre connaissance discursive, une intention perpétnellement actuelle du Souverain Bien, en immobilisant l’esprit, l'’empècherait de se porter vers les biens particuliers, qui sont eux aussi matière de nom- breux devoirs. ll faut donc s’arréter à une intention qui ne soit ni actuelle, ni simplement habituelle, mais virtuelle. Intention vir- tuelle, c’est-à-dire intention qui persiste par sa vertu causale, par son influence effective sur les déterminations présentes, après avoir été actuelle à un moment donné. Bien que n’étant plus actuelle, elle rend actuellement compte du mouvement qui continue à se propager dans le champ de l’activité morale. Si on vous demande pourquoi vous agissez de telle sorte en ce moment-ci, vous remontez en toute vérité et sincérité jusqu'à ce vouloir premier, qui a mis la Fin Dernière à sa place. A vrai dire, votre pourquoi pourra s'énoncer d’un double point de vue: point de vue téléologique et point de vue psychologique.
Psychologiquement, je suis de par cet acte antérieur dans une disposition d'adhérence à la Fin Dernière, qui, le moment venu de prendre position à son endroit par une poursuite actuelle, dé- termine en moi un mouvement spontané dans le sens voulu, en vertu de cette loi psychologique, notée par Aristote, avant d’étre par saint Thomas appliquée à la question présente: tels nons som- mes quant à nos dispositions habituelles, telle il nous apparaît que doive étre la fin de notre agir; « qualis unusquisque est, talis finis videtur ei ». En s’engageant dans cette voie, qui s'ouvre spon- tanément, ma liberté aboutit è un acte revétu de bonté morale.
Téléologiquement, une fin en commande une autre, comme les principes engendrent les discours et les conclusions. La Fin Der- nière, établie au sommet de mes affections, développera en série toute une hiérarchie de fins subordonnées; à peu près comme le souci de la santé conduit le malade chez le médecin, pour lui de-
LE PÉCHÉ VÉNIEL DANS S. THOMAS 33
mander une ordonnance, qu’il portera chez le pharmacien, pour en avoir des simples, dont il fera une potion, pour la prendre aux heures voulues, afin de retrouver l’appétit ou Je sommeil, qui lui ren- dront la santé. Ce que l’intention préalable de la Fin Dernière a la vertu de nous faire vouloir è l’heure présente, revét du chef de cette origine une bonté qui le fait passer de l’ordre du bien utile (et, sil y a lieu, du bien délectable) dans l’ordre supérieur du bien moral. Il va sans dire d’ailleurs que tout motif de vertu mo- rale suffit à relier de la sorte mon action présente à la Fin Der- niere. Car je ne puis concevoir la vertu morale que comme définie par un rapport de convenance essentielle entre certaines catégories d’actes et le mouvement vers ma Fin Dernière. Agir immédiate- ment en vue de cette convenanee, c'est donc agir médiatement en vue de la Fin Dernière elle-méme.
Ainsi, qu'elle soit directe ou indirecte, virtuelle ou actuelle, l'intention subjective de la Fin reste opérante dans les vouloirs secondaires, terminés à des objets de soi indifférents. Son bienfait est double, bienfait négatit et bienfait positif. D’une part, elle sauve no8 actes du défaut d’ordre à la Souveraine Bonté, lequel les lais- serait déchoir au rang d’action défectueuse, d’acte humain s0us- trait è l’empire de la loi morale (« praeter legem »), extérieur è l'irradiation de la Fin Dernière (« praeter finem »). D’autre part, et du méme coup, elle les élève à la qualité d’actions ennoblies par l’influence de ce Souverain Bien, dont il est impossible de viser l'excellence, sans participer sa bonté.
Voilà d’une manière générale un schème de la moralité des actes humains. Mais la question va se compliquer par la compa- raison des hommes privés de la charité parfaite avec les hommes qui en sont pourvus. Chez les premiers, il ne saurait ètre question d’actions méritoires; et pourtant il y a place pour des actions bon- nes, surnaturellement ou naturellement. Chez le croyant pécheur, il y a place pour une bonté surnaturelle, charité imparfaite, espé- rance, foi, ete. Chez les pécheurs non croyants, il reste la possibi- lité d’une certaine bienveillance naturelle pour Dieu (sans aller toutefois jusqu'è la préférence absolue, du moins selon l’opinion de beaucoup la plus probable); également, la possibilité d’un amour de concupiscence, qui n’est pas seulement légitime, mais obliga-
* Gregorianum ,, - anno VII (1926), vol. VII. 3
34 , M. DE LA TAILLE
toire; et par conséquent aussi il y a la possibilité de référer à Dieu des actes humains selon la direction de l’un ou l’autre de ces deux amours, qui, s'ils ne sont pas ce qu'il y a de meilleur, sont néanmoins bons; bons d’une bonté morale imparfaite, mais réelle, puisque de manquer de l’une ou de l’autre serait un mal moral d’une espèce caractérisée, Il y a donc pour le pécheur, méme incroyant, possibilité d’échapper au péché véniel en matière indif- férente, par des actes moralement bons. Chez l’incroyant, ces actes ne seront pas salutaires, parce qu'il y manque la foi, qui est le premier pas dans la voie du salut; chez le fidèéle en état de péché mortel, ils ne seront pas méritoires, parce qu’il y manque la cha- rité, qui seule ajuste nos intentions à la qualité de la Fin Dernière, dont c’est le propre, comme telle, d’ètre aimable pour elle-mème et plus que tout le reste, qui ne mérite d’étre aimé que pour elle.
Le cas du juste est différent. Le juste. est lui aussi dans l’im- possibilité d’échapper au dilemme: ou péché (au moins véniel), ou acte moralement bon. Mais chez lui l’acte moralement bon ne pourra pas ne pas étre méritoire; par conséquent le dilemme se transforme dans son cas en celui-ci: ou acte meéritoire, ou péché. D’où la formule courante en théologie thomiste: tout acte du juste, qui n’est pas péché, est meéritoire de la vie éternelle. Deux remar- ques sur ce discours. Premièrement, pourquoi l’acte bon du juste ne peut-il étre que méritoire? En théologie thomiste, un acte mé- ritoire est un acte ou émis ou impéré (soit immédiatement soit mé- diatement) par la charité. La charité seule est méritoire par elle- méme; elle seule, dans la mesure où elle est participée dans les actes des autres vertus, théologales ou morales, leur communique la force méritoire. Si un acte de foi ou de prudence est méritoire, c'est en tant qu’informé par la charité. La question posée revient done è celle-ci: pourquoi dans le juste l’acte moralement bon ne peut-il étre qu’émis sous l’empire de la charité? La réponse est à prendre dans les principes invoqués plus haut. La bonté morale dé- coule de l’ordre imprimé è l’acte vers la Fin Dernière. Or quel genre de tendance peut-il y avoir dans un juste vers la Fin Der- nière? Une seule, la tendance charitable, la tendance amicale. Le juste est ami; l’amour qu'il a pour Dieu est un amour d’ami, et non un amour d’étranger ou de mercenaire; c'est un amour par-
LE PÉCHÉ VÉNIEL DANS S. THOMAS . 85
fait, non l'amour imparfait qui se rencontrait tout Àà l’heure chez le pécheur, soit incroyant, soit mème fidéle. Sans doute le juste peut aimer Dieu d’un amour de concupiscence, en plus de l'amour de bienveillance; et méme ceci ne peut aller sans cela. Mais, si l'un est charité, l’autre est empreint de charité. La concupiscence, chez l’ami, est autre que chez l’étranger: elle est emportée dans le conrant de rectitude parfaite, qui est celui de la bienveillance sou- veraine, de la préférence absolue, de l’échange et du commerce désintéressé, qui s’établit de par l’amitié entre l’aimant et l’aimé. Qu'on le remarque: le juste n’a pas à sa disposition d’autre con- cupiscence de la Fin Dernière surnaturelle qu'une concupiscence informée par la charité: ni sous forme de tendance habituelle, car toutes ses vertus infuses sont parfaites; ni sous forme de motion actuelle, car Dien ne meut le juste que connaturellement è sa qua- lité de juste: la motion d’ordre amical lui est connaturelle. Et, pour parler plus précisément, Dieu ne le meut que de deux ma- nieres: soit en actuant & leur propre mesure les vertus parfaites qu'il possèéde; soit en majorant leur acte par le jeu opportun des dons du Saint Esprit. Il n°y a pas d'autres motions de la grce, a quoi le juste puisse consentir.
S'il y avait en lui è l’égard de la Fin Dernière un mouvement de concupiscence indépendant de la charité, ce ne pourrait donc plus étre un mouvement surnaturel, mais seulement un mouvement naturel. Mais è l’égard de la Fin Dernière surnaturelle on ne peut concevoir une appétition honnéte qui ne soit surnaturelle, étant donné la nécessaire spécification des actes par leur objet formel. Par suite, en fait d’appétition naturelle, il n°y a place que pour le désir non pas honnéte, mais damnable, qui regarde la Fin Der- niere, non selon ce qu'elle est en soi, mais uniquement et exclu- sivement par rapport à l’intérét propre et à la satisfaction parti- enliére de l’agent. Quiconque ne veut le bien général que dans l'intérét de son bien particulier, prouve qu'il préfère celui-ci à celui-là; ce qui est un crime, comme le remarque pertinemment saint Thomas dans la Question Controversee de la Charite, article 2. Cela est l'amour diabolique dont parle saint Francois de Sales; et alors le juste cesse d'étre juste; et nous sommes en dehors de l'hypotbèse.
36 M. DE LA TAILLE
Il est done constant que toute bonne action du juste, toute ac- tion référée à Dieu actuellement ou virtuellement, le sera sous l’empire de la charité parfaite, et par conséquent sera action mé- ritoire.
On voit dès lors, en second lieu, comment cette proposition ainsi entendue diffère d’une certaine interprétation que tels ou tels textes pris isolément pourraient paraître justifier, mais qui n’en renverserait pas moins bout pour bout la pensée de saint Thomas, au point de lui faire dire juste l’opposé de ce qu'il a voulu ensei- gner. Dans le juste, nous dit-on, tout ce qui n’est pas péché, est méritoire. Donc il suffit chez le juste qu’une action porte sur un objet légitime (prendre une tasse de thé, ou fumer un cigare), pour étre bonne et louable, quand méme elle ne serait pas référée ni actuellement ni virtnellement è la Divine Bonté. Tout ce qui n'est pas défendu, sera par le fait méme, et sans plus, matière d’action vertueuse et méritoire. Et 3’il en est ainsi chez le juste, comment croire que chez le pécheur il faille un rapport actuel ou virtuel à Ja Fin Dernière pour exclure le péché véniel? — De sorte que la doctrine de saint Thomas sur le juste, qui n’était que l’appli- catioo à un cas particulier de la these générale sur l’orientation obligée des actes humains vers la Fin Dernière, se trouve finale- ment retournée contre le principe mème qui la commandait.
Ce choc en retour serait légitime, si saint Thomas avait écrit : Tout ce qui n’est pas de par son objet méme acte coupable, se trouve étre dans le juste acte méritoire. Mais c'est ce qu'il n'a jamais dit. Le mérite ne s’attachait pour lui qu’à l’acte qui n'est péché ni en raison de son objet, ni par défaut de relation subjective à la Fin Dernicre. On traduit: tout ce qui du simple point de vue de l’objet ne présente rien de blàmable, sera nécessairement dans le juste acte méritoire. C'est fausser la pensée de saint Thomas. Saint Thomas répond: Ce sera ceuvre méritoire, si du còoté du juste il y a le regard voulu sur Dieu, au moins sous forme d’intention virtuelle; sinon, ce sera péché véniel, par défaut d’orientation au pòle de la bonté. Et ainsi la proposition reste vraie: pas de milieu entre péché ou mérite dans le juste; sans entraîner pour autant la conclusion qu'on voudrait à tort en déduire par rapport aux autres.
LE PECHÉ VENIEL DANS S. THOMAS 37
A cela on a objecté qu'en maints endroits de saint Thomas (à vrai dire ils sont sans nombre) le péché dit veniel en raison de son genre (« veniale ex genere suo ») est un acte non pas seule- ment dépourvu en fait de l’ordre à la Fin Dernière, mais un acte anuquel son objet méme rend impossible cette relation: tel le men- songe, qui affecte la parole è une destination contraire è celle que lui assigne la nature comme le chemin par où elle doit passer pour se relier à la Fin Dernière. Donc l’acte indifférent quant è son objet ne saurait, méme en l’absence de tout regard sur la Fin Der- nière, étre qualifié de péché véniel, puisque du còté de son objet rien ne s’opposait à ce qu'il y fùt référé, soit virtuellement soit ac- tuellement. Cette argumentation confond deux choses bien distinc- tes: le péché veniel en raison du genre de son objet, et le genre (ou la nature genérique) du peche veniel. La locution veniale ex ge- nere suo désigne chez saint Thomas le premier de ces deux mem- bres, mais non le second. Assurément celui-ci (genre du péché vé- niel) doit se retrouver dans tout péché véniel; mais l’autre, pour- quoi? Veniel en raison de son genre n'équivaut nullement à nature genérique du peché veéniel; mais au sein de cette nature générique, de ce genre commun, l’espèce peche veniel de par l’objet s'oppose à deux autres espèces ou catégories: la première, celle du péché mortel en raison de son genre (« mortale ex genere suo ») mais véniel par défaut soit de matière, soit de consentement; la seconde est celle de l’acte qui n’est aucunement péché de par son genre objectif (par exemple, la promenade), mais qui sera véniel par défant de toute intention tant actuelle que virtuelle touchant la Fin Dernière. De sorte qu'en fin de compte, si l’on veut abstraire l'elément commun è toutes ces différentes catégories de péchés véniels, il vient ceci: l’absence de rapport à Dieu; soit que ce rapport fùt impossible, étant donné la nature objective de l’acte, soit qu'il fdt possible, mais omis par le seul fait de l’agent!.
On aura remarqué, en passant, que l’acte dit veniale ex ge- nere suo jouit de deux propriétés: la première, d’ètre essentielle-
® Le Dr. Landgraf s'est lui-mème, chose étonnante, laissé entraîner par endroits à la confusion signalée ci-dessus. Ainsi, à la page 132, veniale in genere n’aurait pas dî étre traduit « die aus ihrer Art liissliche Stinde »; ce qui serait la traduction correcte du terme veniule er genere suo. Mais veniale
38 M. DE LA TAILLE
ment péché; par où il exclut la possibilité du bien; la seconde, d’étre essentiellement véniel; par où il exclut la possibilité d’une gravité mortelle, du moins tant que son genre objectif subsiste à l’état pur, c’est-à-dire si outre ce genre mensonge (par exemple) il ne revét pas en méme temps le genre hérésie, ou calomnie, etc. Assurément ces deux propriétés du péché véniel ez genere suo ne sont nullement communes à toutes les variétés du genre péché vé- niel; sans quoi elles se retrouveraient nécessairement dans tout péché véniel: ce qui est manifestement faux. Ainsi la colère vé- nielle par manque de délibération ne change pas de genre objectif par cela seul que survient la délibération et le consentement par- fait. De méme, dirons-nous, la promenade, qui est péché par man- que de relation à Dieu, ne change pas d’espèce du còté de l’objet qui lui sert de matière, lorsqu’elle devient action vertueuse par la vertu de l’intention qui la relie en fait è Dieu. Du còté de l’objet, elle est essentiellement, et elle reste en tout état de cause, un acte « indifférent », c’est-à-dire indeterminé è l’égard du bien et du mal. La deétermination lui vient d’ailleurs: elle vient du sujet, et de l’attitude qu’il prend vis-à-vis de la Fin Dernière dans l’exercice mèéme de son activité: ou recherche positive, qui intro- duit la bonté; ou carence de la recherche qui aurait dî se pro- duire, et par conséquent privation de bonté.
Telle est en substance la conception du péché véniel qui fait le fond doctrinal du livre que nous examinons.
Comporte-t-elle dans l’agent un ensemble de conditions psycho- logiques habituelles, sans lesquelles le péché véniel sans péché mortel concomitant deviendrait une impossibilité? Assurément, et saint Thomas n’a pas manqué de le faire ressortir. Mais, comme le fait remarquer fort à propos le Dr. Landgraf, ces conditions ne sont pas celles que se sont imaginées certains interprètes modernes. A les en croire, il n'y a pas dans l’opinion de saint Thomas un champ propre du péché mortel et un champ propre du péché véniel, séparés l’un de l’autre par la différence que met dans les actions
in genere signifie tout autre chose: le péché véniel génériquement concu. D’où quelque fiottement et quelque faiblesse dans le développement qui fait suite (pag. 132-133).
LE PÉCHÉ YVENIEL DANS S. THOMAS 39
une opposition radicale è la Fin, ou une simple défaillance è l'égard de la Fin (que cette défaillance tienne è l’objet, ou qu'elle provienne de l’agent). Ce qui fait, disent-ils, que ceci (par exemple, une parole oiseuse) est un péché véniel et non pas mortel, c’est simplement l’impuissance où je suis, par faiblesse intellectuelle, de voir que c'est en soi mortel. Et d’où vient cette courte vue de mon esprit? De ce que, dans l’état de déchéance où nous a mis le péché, l’opposition è la Fin Dernière nous est trop difficile à saisir dans les matières qui n’ont avec elle qu'un rapport éloigné. Done, pour peu que nous péchions, nous commettons nécessairement des péchés en soi mortels; mais nous sommes excusés de faute grave par l’insuffisance de nos lumières. On le voit, c'est à peu près comme si les diverses catégories de péchés véniels énumérés plus haut se réduisaient è une seule, l’inadvertance.
Telle n’est pas la pensée de saint Thomas. Il y a des péchés qui sont véniels méme au regard de l’intelligence la plus éclairée et la plus attentive, des péchés intrinsèquement exempts de la malice propre au péché mortel. Mais il n’en est pas moins vrai que ces péchés ne peuvent ètre commis sans la présence conco- mitante d’un péché mortel par celui dont l’intelligence saisit né- cessairement d’un seul regard les principes et les conclusions, l’uni- versel et le singulier, ce qui entraîne dans l’ordre des appétitions un lien indissoluble entre la volonté de la fin et la volonté des moyens, entre la fin subordonnée et la Fin Dernière, entre la fin dernière abstraite et la Fin Dernière concrète. Un esprit ainsi fait ou bien choisit è la fois et la vraie Fin Dernière et l’universel mouvement de tontes ses démarches dans ce sens unique; ou bien sil néglige de tourner vers elle un seul de ses pas, c'est qu'il a mis à sa place une autre fin dernière, à laquelle s’adresse la pré- sente poursuite. Et ainsi s’évanouit la possibilité d’un péché vé- niel chez l’ange persévérant dans l’état de justice.
La justice originelle du premier homme ne l’excluait pas moins. Chez quiconque reste attaché è la Fin, c'est un grand illogisme que le désordre portant sur ce qui a rapport è la Fin. Cet illo- gisme pratique, cette errear (d’ailleurs consentie) dans le jugement et le discours qui président à l’élection, cette contradiction vitale, c© mensonge en action, était une impossibilité pour le premier
40 M. DE LA TAILLE
homme, tant que, par le bienfait d’une gràce subordonnant les sens à la raison et les facultés inférieures aux qualités supérieu- res, son esprit ne connaissait d’autre pòle que la Vérité Première, répandant ses rayons non seulement sur les sommets, mais sur toutes les pentes de la raison, tant spéculative que pratique, sans laisser place è la moindre ombre d’erreur ou d’ignorance. Pour livrer au mensonge, sous quelque forme que ce fùt, un canton, si minime fît-il, de l’intelligence humaine, il ne fallait rien moins qu’un renversement complet de l’axe de la conscience, soustrayant dans la mesure du possible toute l’àme àÀ l’irradiation du Premier Principe de la vie morale, à l’empire de cette affirmation pre- | mière, lumineuse autant qu’embrasée, de la Fin Dernière seule aimable pour elle-méme, à l’exclusion de tout le reste, qui n’avait de prix que par rapport è elle. Ainsi Adam ne pouvait pécher véniellement sans qu'un péché mortel le détonrnàt du Soleil de Justice, dont la lumière incorruptible assurait primitivement l’in- tégritè absolue de tous ses jugements de valeur. Nous autres, chez qui le discours de la raison ne bénéficie pas des conditions excep- tionnelles d’Adam, nous ne sommes pas incapables d’illogisme, d’inconséquence, d’incohérence dans la conduite de la vie; c’est pourquoi nous pouvons pécher véniellement !. D’une part, nous sommes attachés foncièrement par la gràce et la charité à cette Fin Dernière qui, comme telle, mérite non seulement la préference sur toute concurrence, mais aussi le domaine et l’empire sur toute affection: nul mouvement du coeur ne devant se reposer qu’en elle, méme s'il passe par les intermédiaires permis. D'autre part, mal- heureusement, nous nous laissons arréter aux charmes de ce qui devrait servir è nous porter plus avant; voire nous nous laissons entraîner è poursuivre l’avancement de nos intéréts temporels par des moyens qui ne peuvent servir à la poursuite des intéréts éter- nels, n’ayant pas la rectitude voulue pour s'y adapter, bien que | par ailleurs ils ne nous détournent pas nous-mémes de notre habi-
ì Tous les professionnels de la théologie savent que nul disciple de saint Thomas n’a mieux mis cette doctrine en valeur que le Cardinal Billot dans son traité De Peccatis. Et le Dr. Landgraf n'a pas manqué de s’y ré- férer (pag. 226).
LE PÉCHÉ VENIEL DANS S. THOMAS 41
tuelle conversion è la Fin Dernière. Etat pathétique de la nature humaine, déchue en Adam, régénérée dans le Christ, mais non pleinement guérie de la blessure originelle faite è son intelligence. La guérison a bean progresser en ce monde: elle n’est achevée que dans l’autre. Et c’est pourquoi il y a place chez tout juste: aujourd’hui pour le péché véniel, bien qu’il n’en fit pas ainsi dans l’Eden, et encore moins dans les sphères angéliques. La fa- colté d’illogisme, indispensable à la coexistence de la charité et du péché véniel, se distingue fort nettement de la prétendue im- puissance de l’esprit humain è reconnaître la gravité là où elle est. Heureusement, car, une fois avertis de cette erreur d’appré- ciation morale par les soins des théologiens qui l’ont découverte, comment continuerions-nous à bénéficier de l’indulgence qui n'est réservée qu'à l’ignorance? Comment en bénéficieraient-ils surtout eux-mémes? Chez saint Thomas l’impuissance de certains étres su- périeurs à commettre un péché véniel sans se mettre simultané- ment en état de péché mortel s’allie sans effort avec la différence essentielle, valable pour tous les étres, entre le péché mortel et le péché véniel.
Au surplus, méme chez l’homme décha, on sait que selon saint Thomas, pour une raison d’ailleurs différente, le premier acte è tout le moins de la vie morale ne pourra pas étre un péché vé- niel, mais ou un acte de charité cu un péché mortel. Tout péché en effet, aussi bien le véniel que le mortel, présuppose la connais- sance de la Fin Dernière, par rapport a laquelle seule il peut étre question de péché. Or le premier éveil de cette connaissance en- traîne pour l’homme l’obligation impérieuse et immédiate d’installer la Fin Dernière a sa place, au faîte de la vie morale; en d’au- tres termes, de se consacrer corps et îme à sa poursuite: ce qui est un acte de charité; tandis que de faillir à cette primordiale obligation constituerait une faute grave. C'est une obligation grave pour l'homme d’étre habituellement ordonné à la Fin Dernière. Il est tout aussi grave de manquer à l’établissement de cet ordre que de le detruire. Péché mortel ou acte de charité: tel est donc le premier pas; ce qui exclut du seuil de la vie morale le péché véniel.
42 M. DE LA TAILLE
Aucun aspect du péché véniel, ni de ses conditions objectives ou subjectives, ne se trouve ignoré par saint Thomas, ni négligé par le diligent enquéteur qu'a voulu étre le Dr. Landgraf.
Mais on se tromperait è voir dans ce livre une thèse. C'est une étude historique des vues du haut Moyen Age sur le péché véniel, mais concue principalement en fonetion de la doctrine de saint Thomas, dont les divers éléments se retrouvent presque tous chez les théologiens des générations précédentes, mais sans la pu- reté, sans la cohérence, et sans l’achèvement que seul saint Tho- mas a su leur donner.
Ces prédécesseurs de saint Thomas sont innombrables; et les recherches de notre auteur se sont poursuivies inlassablement è travers une masse de matériaux qu’un critique peu suspect de partialité a justement qualifiée d’énorme (« ungeheuer »). Enorme, la quantitè des ceuvres imprimées, et enorme la quantité des ceu- vres manuscrites, encore inédites !, que l’auteur a fouillées; et très judicieux, l’emploi qu'il en a fait. L'impression qui ressort de cette étude documentaire est celle d'un problème à la fois capti- vant, puisqu’il sollicite tant de penseurs, éminents ou humbles, et déconcertant, puisque visiblement rien ne tient d’aplomb, rien ne se présente comme satisfaisant et équilibré, jusqu'è l’avènement de celui qui dans le chaos met l’ordre, et parmi les apparentes contradictions sait faire saillir l’unité. Tel fut, en cette matière, comme en tant d’autres, le ròle de saint Thomas.
Il est intéressant de suivre la fortune de ses idées au cours du demi-siècle qui s'écoula après sa mort, et de noter, en compa- gnie du Dr. Landgraf, par quelles mains, et combien diverses, fut cunvoyé, dans ces temps anciens, le dépòt de la doctrine angé- lique sur le péché véniel.
Assurément cette étude, bien qu'elle forme un tout consistant, se révele aux esprits mèéme les moins observateurs comme l’amorce et l’annonce d’un ouvrage plus vaste, englobant toutes les autres
® La simple nomenclature des manuscrits utilisés occupe les pages xI-XVIII; et une série de trois Appendices, qui couvre une centaine de pages (261-362) présente sn exrtenso des morceaux particulièrement intéressants de Philippe de Grève, d’Eustache O. M. et de Pierre de Trabibus. A la sfireté de main, on reconnaît un élève du Cardinal Ehrle.
LE PÉCHÉ VENIEL DANS S. THOMAS 43
questions que l’étude du péché véniel fait surgir. Au surplus l’au- tenr nous dit lui-méme son ambition d’en venir è une monogra- phie sur la rémission sacramentelle du péché véniel. Nul, è l’heure actuelle, n’est plus qualifié que lui pour jeter la lumière désirable sur ce point si obscur. Dès è présent il s'est mis au rang des tihéologiens avec lesquels il faut compter. On ne pourra ignorer sa production, si l’on veut mériter l'audience du public dans tout ce qui touche soit au péché véniel, soit à l’essence de la bonté morale.
° MAURICE DE LA TAILLE S. I.
Notae in quaestionem quam vocant “ de actione in distans,,
Haec, quam tractandam aggredior, quaestio non levis est mo- menti, ut omnes norunt, non solum pro Physico et Metaphysico, sed etiam pro Theologo. Iamvero, in hac qualicumque discepta- tione, non est mea intentio de tota hac re ample disputare; fuit iam hoc ab aliis factum, speciatim a Suaresio, et optime quidem. Quod intendo est, in particulari, considerare, in hac re, vim ar- gumenti metaphysici, seu a priori.
In primis autem, duae sunt ibi notiones praeviae declarandae, quae multum iuvant, immo necessariae omnino sunt, ad perplexae quaestionis solutionem, ut iam ab aliis notatum fuit; et hae sunt notiones actionis, et indistantiae seu etiam praesentiae.
1. Per actionem ibi intelligimus actuale exercitium virtutis operativae ad extra. Loquimur proinde de actione transeunte, sive formaliter tali, sive virtualiter saltem tali. Nec refert quod dispu- tetur inter AA., an praedicamentalis actio, cui respondet passio, sit in ipso agente, an in passo, tamquam in subiecto; quia so- lutio nostrae quaestionis non videtur ab illa quaestione necessario pendere, ut melius declarabimus infra.
2. Praesentiae conceptus, sicuti ceteri nostri conceptus, primo a sensu originem ducit, et versatur circa res extensas; deinde vero, per analogiam, ad res spirituales extenditur. Haec ergo prae- sentia, in rebus corporeis, dicit relationem indistantiae unius ex- tensi ab alio extenso. Quae indistantia positive quidem exprimi potest per hoc quod duo extensa invicem indistantia dicuntur, si Sint contigua, seu mutuo se tangant, in sua extremitate; nega- tive vero, per hoc quod inter duo extensa non mediat aliud ex- tensum, sive actuale, sive etiam mere possibile. Si enim inter A. et B. medium sit extensum C., non est dubium quin A. et B. dìi- stent inter se. Sed, etsi inter ea nullum actuale mediet corpus,
DE ACTIONE IN DISTANS 45
adeoque sit purum vacuum, ex eo tamen quod medium corpus C. potest naturaliter interponi, nemo est qui non dicat A. et B. in- vicem distare.
Scio non deesse qui hoc negent, quia, aiunt, possibilitas haec vel dicitur mere obiectiva, sita in non intrinseca repugnantia, in eo quod Deus possit inter duo extensa aliud extensum ponere, vel haec possibilitas intelligitur ut in potentia subiectiva alicuius entis actualis. Atqui primum nihil inservit ad casum, quia posset Deus inter duo corpora, etiam contigua, quodcumque ponere aliud extensum. Secundum vero dici nequit, quia nulla, in casu, potest potentia passiva realis assignari, ut per se patet. Verum, ni fallor, responsio facilis est. Si enim inter duo corpora aliud corpus po- test, naturaliter et sine miraculo, interponi, certe illa duo corpora ab omnibus ut invicem distantia censentur. Potest quidem Deus inter duo corpora, etsi contigua, quodeumque ponere extensum, non tamen naturaliter, sed solum per compenetrationis miracu- lum. Et confirmatur sic. Ponamus A. et B. invicem distare per medium C. Annibiletur, vel removeatur C., quin aliud medium subintret. Quaero iam, eruntne A. et B. aeque distantia ac prius, vel non? Si primum dicatur, habemus intentum. Si aliud, duo noto inconvenientia. Primnm est quod, in casu, A. et B. nec distantia nec contigua dici poterant. Non distantia, quia hoc negatur ab adversariis. Non contigua, quia non se tangunt. Atqui inter di- stantia et contigua non datur medium, loquendo de extensis in ordine actuali. Ergo vel unum vel aliud necessario competit ex- tensis ad invicem comparate. Aliud inconveniens est, quod duo corpora distantia nequeunt amittere vel mutare propriam distan- tiam sine aliquo motu vel destructione unius saltem terminorum. Atqui, in casu, cessaret distantia sine motu vel destructione cuius- cumque termini !.
Dices. — Si supponantur duo mundi extensi, nullam relatio- nem inter se habentes, nisi ex parte originis (qnod non evidenter metaphysice repugnat), constat corpus A. in uno mundo nullam habere relationem nec contiguitatis, nec distantiae, cum corpore B.
' Cfr. Suar., Metaph. Disp. 30, sect. 7, n. 35, ubi hoc idem probat, eo- dem fere argumento.
46 I. CHIANALE
in alio mundo. Ergo ad rationem distantiae requiritur ut quae non sunt contigua, in aliqua communi extensione ponantur.
R. — In illa hypothesi adhuc duo illi mundi convenirent in ratione extensi. Atqui haec convenientia, posita non contiguitate eorum, videtur sufficere ut duo illi mundi dicantur invicem distan- tes, prout nempe distantia ad omnibus intelligitor. Et ideo etiam corpus À. in uno mundo, vere distaret a corpore B. in alio mundo.
Concludamus igitur; praesentia inter substantias corporeas tota concluditur in earum contiguitate seu mutua indistantia, saltem naturaliter loquendo.
3. Sì vero sermo Sit de rebus spiritualibus, vel inter se com- parate, vel in ordine ad corporeas substantias, earum praesentia certe exprimìi nequit per localem indistantiam, vel per contactum quantitativum; quia cum sint extra genus quantitatis et exten- sionis, sunt etiam necessario extra genus sive distantiae, sive in- distantiae, loci vel spatii. Exprimitur tamen earum praesentia, quodam modo et analogice, per hoc quod dicimus adesse inter eas contactum quemdam virtutis et spiritualem.
Sunt tamen philosophi graves, qui rationem verae distantiae invenire volunt etiam in ipsis spiritibus, tum inter se comparate, tum in ordine ad extensa. Ad hoc autem supponunt omnem sub- stantiam finitam, eo ipso quod est finita, et intra hunc creationis ordinem contenta, necessario alicubi esse, et per se mobilem esse secundum locum. Supponunt praeterea, ubi, seu ubicationem, mo- dum quemdam esse intrinsecum, vel spiritualem vel materialem (pro ratione substantiae cuius est modus), et per hunc modum substantiam habere ut formaliter occupet locum quemdam, deter- minatum et intrinsecum, qui nempe sit determinata pars spatii imaginarii. Ex quibus tandem merito conclndunt ad rationem verae et mutuae distantiae plane sufficere ut sint duo termini positivi et finiti, sive corporei, sive spirituales, sive mixti, qnorum unus sit ibi, alius illic, sive circumscriptive, sive definitive (cf. in hanc rem Suar., Metaph. Disp. 51, De ubi, ubi tota haec quaestio late tractatur).
Sed haec conceptio videtur, ni fallor, confundere ordinem re- rum spiritualium et materialium, nec ullo solido fundamento inniti. Verum quidem est omnem, praeter Deum, substantiam esse enti- tative finitam; hoc tamen non prohibet quominus sola substantia
DE ACTIONE IN DISTANS 47
corporea sit quantitative finita et extensa, cui propterea unice com- petat, ratione suae quantitatis extensae, occupare loca vel spatia extensa. Neque ex hoc quod spiritus finitus coutineatur intra ordi- nem creationis, sequitur eumdem eo ipso contineri in loco vel spatio determinato. Nam « Universum potest nominare universitatem cor- porum tantum, vel universitatem tam corporalium, quam spiritua- lium. Accipiendo primo modo universum..., angelus non est pars huius universi, propter quod non oportet quod sit intra hoc uni- versum, secundum aliquem situm, vel locum... Si autem universum accipiatur pro universitate omnium rerum, sic angelus est pars uni- versi, sed ex hoc non potest argui quod sit in aliquo loco defini- tive, immo potius oppositum. Cuius ratio est, quia inconveniens est differentias unius partis universi extendi ad omnes... Sed extra et intra, prope et longe, sub et supra, hic et ibi, et consimilia, sunt propriae differentiae universi corporei, ratione quantitatis. Ergo. Huic autem contradicit imaginatio... Sed in hoc non est rectum credere imaginationi, quia angeli abstrahunt a quanto, si- cuti a quali (materiali) et ideo sicut non sunt albi aut nigri, ca- lidi vel frigidi, sic non sunt magni vel parvi..., nec per conse- quens hic vel ibi ratione suae essentiae ». — Ita optime Durandus (in I Sent., disp. 37; q. 1°, Utrum angelus sit in loco).
Praeterea non videtur concedendum ubi esse modum intrinse- cum rei locatae. Praeciso enim. hoc modo, adhuc bene intelligitur corpus esse alicubi, ex hoc solum quod a determinato loco extrin- seco circumscribitur; nec adhuc videtur sufficienter demonstrata necessitas ubi intrinseci.
Dices 1°. Hoc patet ex motu locali dupliciter: 1° quia, cum corpus, per motum, acquirit novum ubi, mutatur intrinsece. Ergo ubi est aliquid locato intrinsecum. 2° Praeterea, motus est in mo- bili, et est via ad terminum. Sed via et terminus nequeunt esse in distinctis subiectis. Ergo per motum localem acquiritur mobili terminus intrinsecus, qui nihil aliud esse potest nisi ubi.
Ad 1" R. — D.A. «Cum corpus per motum etc. », ita tamen ut, cessante motu, corpus remaneat intrinsece sicuti erat prius ante motum, C; ut remaneat intrinsece modificatum, N. et sub data dist. N. C* et C*!*m. Non negamus, motum ipsum localem, quousque durat, esse continuam intrinsecam mutationem in mobili. Sed haec
48 I. CHIANALE
non est quaestio. Quaestio est an, sicuti per motum incrementi et alterationis acquiritur mobili nova quantitas et qualitas, quae re- manent in ipso, etiam cessante motu, sic aliquid simile contingat per motum localem. Hoc nos negamus, cum Aristotele et S. Thoma, nec Argumento dato probari videtur.
Ad 2" R. — C. Mai. N. Min., vel Dist. min. — in motu quan- titativo, vel qualitativo, C.; in motu locali, N. Non ergo assumi potest omnem motum necessario terminari ad aliquid mobili in- trinsecum, sed debet probari, nec ullum inveni argumentum quo hoc efficaciter probetur. Quod si ubicatio in substantiis materia libus non importat nisi denominationem extrinsecam, quanto magis erit hoc dicendum de substantiis spiritualibus, quibus esse in loco nequit convenire nisi per accidens, quatenus nempe contingit eas esse praesentes corpori, cui per se convenit esse in loco. Non ergo est fingendum dari in angelis ubi quoddam spirituale, independens ab angeli operatione et unione cum corpore quocumque, et consti- tuens eum quasi praesentem alicui parti spatii imaginarii !.
Dices 2°. Spiritus potest esse praesens in re corporea, et ab illa indistans, ut patet exemplo animae rationalis quae est in cor- pore, et angeli, qui est ubi operatur. Aliunde spiritus non est ligatus ad unum locum, sed potest mutare suam realem praesen- tiam, propinquitatem et distantiam quam habet ad alias substan- tias, ut rursus patet ex anima, quae cum motu corporis amittit vel acquirit novam distantiam vel propinquitatem. Ergo a fortiori hoc competit angelis, ut nempe possint se movere localiter. Sunt enim angeli substantiae viventes, et vere mutabiles, tum secundum electionem, tum « secundum locum, in quantum virtute sua finita possunt attingere quaedam loca, quae prius non attingebant », ut dicit S. Thom. (I, q. 9, a. 2). — Praeterea, motus localis angelo
1 Card. Billot, loquens de hoc ubi, hacc habet: « Mitto interim difficul- tatem circa intrinsecos ubicationis modos, quia esse locutum non est deno- minatio magis intrinseca quam esse vestitum; ecquis autem unquam conci- piet hominem fieri formaliter vestitum per receptionem alicuius intrinseci modi vestitionis? Et augetur difficultas ex hoc quod, necessitate coacti, di- cunt, modos ubicationis respicere spatium imaginarium immobile, cui faciunt praesentes res ubicatas: sed quis iterum intelliget, rem aliquam fieri realiter praesentem spatio quod a parte rei merum est nihil, et praeterea nihil? » De Euch. (q. 76, $ 2, pag. 304, edit. 5»).
DE ACTIONE IN DISTANS 49
convenit non solum per accidens, sed per se, ut patet cum angelus descendit de caelo ad terram, et iterum ascendit, vel solus vel cum animabus separatis, quas ad proprias concomitatur destina- tiones; in quibus casibus angelus movetur non tantum per acci- dens, sed etiam per se. Et ideo etiam quando angelus movet aliud corpus, ipse etiam se movet; quia impulsus ille, ab angelo accep- tus, quo corpus movetur, non sofficit ad movendum ipsum angelum; tum quia nulla supponitur ligatio inter utramque, tum quia posset angelus corpus illud proiicere, ipso immoto manente. Deinde, etsi angelus moveretur per accidens, tamen adhuc deberet in se reci- pere mutationem, quia vere mutat formalem locum. Est ergo in angelo «ubi intrinsecum, spirituale, quod subiectatar immediate in ipsa substantia angeli, nec pendet ab operatione angeli vel ab eius praesentia in corpore ullo, et ideo esset in angelo etiam ante crea- tionem corporum. Per hoc ubi angelus habet ut sit quasi praesens in loco intrinseco, seu in determinata parte spatii imaginarii. Est etiam in angelo vera ratio motus localis et distantiae et propin- quitatis ad alias substantias, sive corporeas, sive spirituales. Quod si quis curiosius quaerat an in una substantia sit unum ubi tan- tum, respondetur (utique ad bonam mensuram) tot esse ubi, quot sunt realia accidentia.
Sed, ut alia omittam, non apparet quomodo in hac sententia sufficienter salvetur essentialis distinctio spiritus inter et corpora. Quamvis enim AA. isti quantitatem spiritibus denegent, tamen eis concedunt multa quae per se et proprie non consequuntur nisì quantitatem, ut esse per se in loco, moveri in loco, distare a loco, etc. — Nec rationes adductae intentum probare videntur. Ex eo enim quod spiritus in re corporea praesens esse potest, non se- quitur eum posse ab ea esse indistantem, si proprie loqui velimus '.
! Dixi, «si proprie loqui velimus», quia indistantia dupliciter sumi po- test: vel pure negative, quo sensu dicitur etiam de re, distantiae non ca- paci; vel quasi privative, prout nempe dicitur tantum de re, verae distan- tiae capaci. Iamvero patet angelos dici posse indistantes primo sensu, etsi improprie; non vero altero sensu, et proprie, in quo tamen ab adversariis sumitur.
Exemplium autem animae rationalis non iuvat. Quia, etsi anima sit in
corpore quod informat, tamen ipsa, per se, nec est in loco, nec distat ab alia anima aut loco, nec per se localiter movetur, ut omnes concedunt.
“ Gregorianum ,, - anno VII (1926), vol. VII. 4
50 I. CHIANALE
Nam, sicuti distantia negat contiguitatem, sic indistantia dicit con- tiguitatem. Atqui spiritus nequeunt esse contigui cuicumque rei, ut per se patet, etsi possint esse intime praesentes. Ergo spiritus ne- queunt esse indistantes proprie loquendo. — Nec ex eo quod an- gelus, cum in corpore agit, est ubi operatur, sequitur angelum esse in loco, nisi aequivoce, ut saepe dicit Angelicus (e. g., I, q. 52, a. 1, c, et q. 53, a. l, c).
Et ex eo quod angelus non sit ligatus ad unum locum, non sequitur angelum posse se localiter movere, nisi aequivoce rursus, et per accidens, eo modo quo rem explicat Angelicus in q. 53 supra citata. — Est etiam angelus multiplici titulo mutabilis, non tamen in genere quantitatis, et qualitatis materialis, qualis cernitur in motu locali. — Demum, ne plura dicamus, quae quisque per se prosequi potest, est valde difficile capere necessitatem et finem ubicationis intrinsecae, in re materiali, et a fortiori, in re Sspiri- tuali. Nam ubicatio haec, independens a quantitate et operatione, necessario explicatur per ordinem ad spatium absolutum, quod qua tale, nihil est, et nihil esse potest; quod non parum inconve- niens esse videtur.
Quanto consultius et expeditius diceret quis, cum Aristotele et S.Thoma, cum spatium et locus non sint nisi dimensiones seu ter- mini ambientium corporum, prout in eis spectatur capacitas con- tinendi et circumscribendi corpora, ideo «esse in spatio et loco» nihil aliud dicere nisi habitudinem corporis alicuius, ut contenti, ad dimensiones ambientes et continentes. Quo posito, eo ipso ces- sabit necessitas appellandi ad ubi intrinsecum, et ad spatium ima- ginarium, ut ubicatio corporum explicetur. Patet enim, in prae- senti ordine, singulas res corporeas, saltem qua partes totius mundi materialis, necessario esse, per suam quantitatem, in spatio aliquo et loco, etsi totus mundus materialis, qua totus, non sit de facto in spatio et loco ullo, non defectu sui, sed defectu dimen- sionum ambientium!. Res autem spirituales, eo quod sint natura
! «Cum ex dictis quantitas sit ut quo formaliter habentur partes, qua- rum propria ratio in hoc consistit, quod aliae sint extra alias, id est posi- tione et situ inter se distinguantur, constituendo dimensionatum quoddam in longum, latum, et profundum; statim apparet constitutivum spatti esse ipsam dimensivam quantitatem. Dimensio enim et spatium profecto idem
DE ACTIONE IN DISTANS 5I
sua absolutae ab omni extensione, non habent, per se et proprie, quod sint in spatio et loco. Tamen, sicuti possunt in res corporeas operari, sic per contactum virtutis dicuntur esse praesentes in re corporea, et per consequens, esse in spatio et loco, modo tamen valde diverso ab eo qui corporibus per se convenit. Corpora enim, ut vidimus, non aliter possunt esse invicem praeseutia, nisi per contactum quantitativum extremorum, seu per contiguitatem, et ideo naturaliter excludunt compenetrationem. Spiritus vero, si sint corpori praesentes, naturaliter sunt, secundum se, toti in toto cor- pore et in singulis eius partibus. Quae praesentia, etsi non sit com- penetratio (utpote quae proprie nequit dici nisi de extensis ad in- vicem comparate), tamen est multo intimior et perfectior modus praesentiae, quam mera contiguitas. Deinde corpora sunt in spatio vel loco, ut contenta et circumscripta ab illo; contra spiritus, ut dicit Angelicus, non sunt ut contenti sed potius ut continentes, etsi eorum in loco praesentia semper sit finita, tum actu, tum po- lentia, utpote qui sunt virtutis finitae.
Restat igitur (ut concludamus hanc praeviam et vere funda- mentalem quaestionem), ut dicamus, si inspiciantur naturae rerum, et genuinus quem omnes habemus de distantia conceptus, nec nos sinamus imaginatione decipi, ad rationem distantiae per se requiri, ut sit duarum ad invicem extensarum substantiarum habitudo, qua ambae sint in diverso loco, localiter et non contigue. Et ideo, inter spirituales substantias ad invicem, vel inter corpus et spiritualem substantiam, nulla dari potest ratio verae distantiae. Siguanter autem dixi, ad rationem distantiae inter ipsas substantias extensas
sunt, et ita quidem ut dimensio (mere) imaginata faciat spatinm imagina- rium, dimensio vero realis spatium reale. Porro locus dicit determinationem alicuius portionis spatii per superficiem circumscribentem. Definitur enim ab Aristotele « superficies dimensionati continentis, immobilis, prima »; id est su- perficies primo et immediate claudens capacitatem certi spatii interclusi, ea- demque non materialiter accepta (qua ratione est mobilis ad motnn ipsius corporis continentis), sed accepta immobiliter per certam distantiam a punctis fisis, puta a centro universi. Locus itaque est aliquid extrinsecum rei quae dicitur esse in loco; unde statim apparet quod esse in loco non est nisi re- tultantia ex coniunctione cum loco; apparet etiam esse omnino impossibile tt praesentia in loco habeatur formaliter per intrinsecum quemdam modum Per se primo productum in subiecto ». BILLOT, q. 76, $ 2, pag. 463.
52 I. CHIANALE -
requiri ut sint in loco localiter seu circumscriptive, atque adeo non solum cum, sua quantitate et extensione, sed per suam quantitatem et extensionem. Quia, si, per miraculum, contingat substantiam ali- quam corpoream esse quidem in loco cum sua quantitate et exten- sione, sed non localiter et circumscriptive, seu non ratione suae extensionis et per modum extensionis, iam nullam poterit per se habere distantiae rationem, cum quacumque alia substantia. Atqui hoc, ut ex fide tenemus, revera contingit quoad Christi corpus in SS. Eucharistia, quod propterea nequit dici a seipso distare, prout est simul in caelo et innumeris Eucharistiae locis, etsi sacramen- tales species revera distent, tum inter se, tum a Christi corpore quod est in caelo. Et hoc praecise, non est parvum veritatis si- gnum, quod nempe in hac nostra conceptione, removeatur a my- sterio veritatis magnum illud inconveniens, ut unum idemque Christi corpus, sine ulla sui multiplicatione, vel mutatione, dicatur a seipso distare!
4. Ex dictis de diverso praesentiae modo, iam patet quaestio- ‘nem de possibilitate vel impossibilitate actionis in distans, proprie proponi non posse, nisi cum sermo est de agentibus corporeis. Et tota reducitur ad hoc, utrum possit corpus A. agere in corpus B. si inter utrumque corpus purum vacuum intercedat, — vel etiam, posito medio quodam corpore C., an possit A. agere in B. sine eo quod per prius agat in extremitate corporis C., quae sit corpori A. contigua, et quidem actione quae successive continuetur usque ad B. Duo ergo postulantur ut vitetur actio in distans: 1° ut detur me- dium quoddam interiacens inter agens et distans passum; 2° ut medium huiusmodi vere concurrat ad causalem influxum agentis in passum transmittendum. Quod cum fieri nequeat sine motu et tempore, tempus erit optimum, et forte unicum infallibile signum ad actionem in distans excludendam.
Cum vero sermo est de agentibus spiritualibus, quaestio de ac- tione in distans, nobis quidem non videtur proponi posse. Cum enim talia agentia, proprie loquendo, nec distantia, nec propinqua, nec contigua dici possint ulli rei, quemnam sensum, quaeso, ha- bere potest quaerere «an agere possint in distans »? Quod ergo unice de eis quaeri potest, est: « An ex earum in alias substan-
DE ACTIONE IN DISTANS 53
tias actione, sive hae sint spirituales, sive corporeae, legitime in- ferri possit earum in his substantiis intima praesentia ». Nec ta- men hoc quaeritur, quasi talis praesentia sit praerequisitum ad actionem. Hoc enim rursus, etsi legitimum sensum habeat in agen- tibus corporeis, in quibus praesentia intelligitur adaequate con- stitui per contactum quantitativum, independenter ab omni ope- ratione et in signo priori ad omnem operationem, — hoc, inquam, dommodo admittantur quae antea explicata sunt, iam nullum vi- detur habere sensum, cum sermo est de substantiis spiritualibus, in quibus substantialis praesentia unice concipi potest quasi sequi ex contactu virtutis et operationis.
Cum igitur, ut per se liquet, haec de spirituum in rebus prae- seotia nequeat a posteriori et per inductionem probari, merito quaeri potest, an saltem hoc possit a priori, et argumento me- taphysico? Sed quoad agentia corporea utique utrumque quaeri potest, scil., an impossibilitas actionis in distans, a posteriori tan- tum et per inductionem, vel etiam a priori et argumento metaphy- sico demonstrari possit. Quamvis autem duae hae quaestiones mi- nime convertantur, et valde differant inter se, tamen non est in- ftiandum, posse ex uno eodemque metaphysico principio, recte applicato, utriusque quaestionis solutio dari, ut ex sequentibus patebit.
5. Circa valorem probationis metaphysicae et a priori, vix ne- cesse est notare duplicem dari praecipnam oppositam sententiam. Altera contendit omnem talem probationem, sub quacumque forma proponatur, esse illegitimam, et saltem latenter petere principium. Ita Scotus et eius sequaces; et, inter recentes, De San, et alii multi. Altera vero putat argumentum esse legitimum, saltem si sub debita forma propponatur. Auctores sunt noti; liceat tamen An- gelici doctrinam, hac in re, paulo attentius considerare.
Iamvero S. Thomas sive in Summa Theologica, sive in Libro Sententiarum, sive in Contra Gentiles, ubicumque vult probare Dei omnipraesentiam et ubiquitatem, semper hoc unico argumento utitur. Et 1° in I P. Summae, q.VIII, a. 1: « Oportet, ait, omne agens coniungi ei in quod immediate agit, et sua virtute illud contin- gere... Cum autem Deus sit ipsum esse per essentiam, oportet quod esse creatum sit proprius eftectus eius... Esse autem est illud
54 I. CHIANALE
quod est magis intimum cuilibet rei... Unde oportet quod Deus sit in omnibus rebus et intime ». Et :ibid., a. 2, Angelicus probat quod Deus est in omni loco «ut dans eis esse et virtutem loca- tivam », et quod « per hoc(Deus) replet omnia loca, quod dat esse omnibus locatis quae replent omnia loca ».
2° In I Sentent., dist. 37, q. 1, a. 1, posito principio « quod movens et motum, et operans et operatum, oportet simul esse », et «quod esse cuiuslibet rei est immediate a Deo », sic concludit: « Ex quibus omnibus aperte colligitur quod Deus est unicuique in- timus, sicut esse proprium rei est intimum ipsi rei, quae nec in- cipere, nec durare posset, nisi per operationem Dei per quam suo operi coniungitur ut in eo sit ». Et (did., a. 2, haec habet gravis- sima verba: « Essentia autem Eius (Dei), cum sit absoluta ab omni creatura, non est in creatura nisi in quantum applicatur sibi per operationem; et secundum hoc quod operatur in re, dicitur esse in re per praesentiam, secundum quod oportet operans operato ali- quo modo praesens esse etc. ». Et q. 2, a. 1, loquendo de Dei ubiqui- tate, haec rursus universaliter pronuntiat S. Doctor: « Spiritualis substantia, quae omnino absoluta a situ et quantitate est, habet essentiam non omnino circumlimitatam loco. Unde non est in loco nisi per operationem, et per consequens virtus et essentia eius in loco est ». Bene notentur ista verba, in quibus explicite affirmatur in substantiis spiritualibus praesentia, non solum legitime coneludi et illustrari per operationem, sed etiam proxime ac formaliter per eam constitui, tamquam effectus formalis a ratione formali. Si enim haec praesentia deberet praeconcipi. ut iam formaliter constituta ante operationem ipsius substantiae spiritualis, ut multì volunt, hoc non alienum putantes a mente Angelici Doctoris !, tunc, quaero,
‘
1 Mentem Angelici Doctoris putant ex loco sequenti probari: « Dupli- citer dicitur esse aliquid alicubi: uno modo per suum effectum: et hoc modo Christus in quemlibet inferorum descendit; aliter tamen et aliter... Alio modo dicitur aliquid esse alicubi per suam essentiam. Et hoc modo anima Christi descendit solum ad locum inferni in quo iusti detinebantur, ut quos Ipse per gratiam interius visitabat secundum divinitatem, eos etiam secun- dum animam visitaret et loco. Sic autem in una parte existens, effectum suum aliqualiter ad omnes inférni partes derivavit, sicut et in uno loco terrae passus, totum mundum sua passione liberavit ». (III, q. 52, a. 2),
DE ACTIONE IN DISTANS 55
quemnam sensum habere possunt haec eiusdem S. Doctoris verba: «Unde (substantia spiritualis) non est in loco nisi per operationem, et per consequens virtus et essentia eius in loco est »? Et :0id., q.3, a. 1, sic concludit de angelis: « Relinquitur ergo quod an- gelus definiri vel determinari non potest ad locum aliquem nisi per actionem et operationem ». Et ibid., a. 4: « Dicendum quod hoc non reputo inconveniens quod angelus sine loco possit esse et non in loco, quando nullam operationem circa locum habet: nec est inconveniens ut tunc. nusquam, vel in nullo loco esse dicatur;
Supponunt Angelicum ibi aperte docere, animam Christi fuisse per ef- feectum suum in quemlibet inferorum et tamen per suam essentiam non fuisse nisi in loco inferni, in quo iusti detinebantur. Ex quo pronum est inferre, ex mente Angelici, substantiae etiam spiritualis praesentiam in loco priorem esse actione, et ab actione vel virtutis contactu formaliter non pendere.
Sed haec interpretatio mihi videtur admitti non posse quia importat contradictionem. Quod Angelicus sibi ipse contradiceret, res est manifesta, ex dictis. Sed etiam philosophi qui hanc interpretationem admittunt. Ipsi enim affirmant quod tametsi operatio non sit formalis ratio praesentiae sub- stantiae, sive corporeae, sive .incorporeae, tamen praesentia substantiae agen- tis, ex eius in re aliqua operatione, legitime infertur, et illustratur. Si ergo anima Christi immediate operata fuit, non solum in Limbo, sed etiam in aliis inferni partibus, oportet profecto ut eadem animae substantia, vel prae- sens fuerit in omnibus illis partibus, vel quod Auctoris principium non va- leat universaliter. Quid ergo dicendum, nisi quod haec interpretatio, nec videtur esse secundum rei veritatem, nec iuxta mentem Doctoris Angelici? Revera, notetur titulum huius Quaestionis 52, quae in 8 dispertitur articulos, non esse « De descensu antmae Christi ad inferos », sed « De descensu Chrt- st ad inferos ». Differentia, ut docet Angelicus in sequenti articulo, stat in hoe, quod Christus, ut nomen masculini generis, refertur ad hypostasim vel personam, sicuti neutrum nomen pertinet ad naturam.
Cum autem in Christo, propter hypostaticam unionem, duae sint natu- rae, divina et humana, sic etiam sunt in Christo, actiones divinitatis et hu- manitatis propriae, quae tamen omnes uni divino supposito semper attri- buuntur. Ex quo fit ut, cum Verbum, quod semel assumpsit, nunquam dimisit, «in illo triduo mortis Christi, dicendum est quod totus Christus fuit in se- pulchro, quia tota persona fuit ibi per corpus sibi unitum; et similiter totus fuit in inferno, quia tota persona fuit ibi ratione animae sibi unitae; totus etiam Christus tunc erat ubique ratione divinae naturae », ait Angelicus (ibid., a. 3). Fuit autem corpus Christi in loco sepulchri per contactum quan- titativum ad ipsum sepulchrum; anima vero eius fuit in inferno iustorum per contactum virtutis; et divinitas tunc erat ubique, quia ubique continuo operatur.
56 I. CHIANALE
sicut etiam non est inconveniens quod nullo colore coloratus di- catur >».
3° In 1. III C. Gent., c. 68, eadem repetit quae iam saepe au- divimus: « Movens et motum oportet simul esse ». « Praeterea: necesse est ut causa agens sit simul cum suo effectu proximo et immediato. In qualibet autem re est aliquis effectus proximus et immediatus ipsius Dei... Oportet igitur simul adesse Deum in omnibus rebus ». Et in fine eiusdem capitis sic concludit: « Deus autem indivisibilis est, quasi omnino extra genus continui existens;
Dices: Haec quidem vera sunt; remanet tamen difficultas cur anima Christi, ab Angelico dicatur fuisse per essentiam in inferno iustorum tan- tum, fuisse autem per effectum in quemlibet inferorum.
Ad hoc dupliciter responderi potest: 1° forte ibi sermo est de effectibus quibusdam a divinitate quidem productis in illis inferni partibus in quibus anima Christi non fuit per essentiam; qui tamen effectus ipsi animae Christi tribuuntur per quamdam appropriationem, ratione tum meritorum eius, tum hypostaticae unionis, ut videtur tenere Medina, in hunc locum. Vel etiam 2° sermao esse potest de effectibus, non physicis et immediatis in re corporea, sed mere intentionalibus, qui per se physicam causae praesentiam non in- ferunt, ut notavit Suarez, in hunc locum. Et haec revera videtur esse An- gelici intentio, quia post illa verba «Sic autem in una parte (inferni) exi- stens, effectum suum aliqualiter ad omnes inferni partes derivavit », imme- diate addit, ad rem melius declarandam, « sicut et in uno loco terrae pas- sus, totum mundum sua passione liberavit ». Atqui constat Christi passionem causam esse moralem et meritoriam redemptionis totius mundi. Praeterea illa ipsa verba « effectum suum aliqualiter ad omnes inferni partes deriva- vit », videntur non obscure innuere agi ibi, vel de effectibus moralibus tan- tum, vel de effectibus physicis quidem, a causa tamen, non immediate, sed mediate solum operante. Audiatur in hac re Caietanus (in I P., q. 52, a. 1): «ea, quae dixit» (S. Thomas) in 3 P. de anima Christi, ideo dixit, quia in una parte inferni immediate operari ipsam potuit, in aliis vero mediate... quia, mediante effectu, quem in limbo patrum habuit, ad alios descendit, quoniam per virtuosum descensum ad limbum patrum, et damnatos confu- tavit, et purgandis spem dedit, etc. ut ex verbis S. Thomae, in responsione ad 3" ibidem patet. Potest quoque, in uno tantum inferni loco fuisse ani- mam Christi, secundum substantiam, intelligi alia ratione; quia scil. ab aliis partibus erat distans per accidens, modo praeexposito, et tamen, divinitatis virtute, effectum in illa loca faciebat ».
Haec igitur mihi videtur verisimilior huius S. Doctoris testimonii in- terpretatio; tum quia magis cohaerere videtur cum ipso textu, collato cum sequenti articulo; tum quia magis consentanea apparet cum constanti eius- dem Doctoris doctrina.
DE ACTIONE IN DISTANS 57
unde non determinatur ad locum vel magnum, vel parvum, ex ne- cessitate suae essentiae, quasi oporteat eum esse in aliquo loco, quum ipse fuerit ab aeterno ante omnem locum; sed immensitate suse virtutis attingit omnia quae sunt in loco, quum sit univer- salis causa essendi, ut dictum est. Sic igitur ipse totus est ubi- cumque est, quia per simplicem suam virtutem universa attingit ».
6. Iamvero, si dicatur metaphysicum hoc argumentum, sub qua- comque forma proponatur, non valere, et petere principium, tunc duplex hoc sequetur magnum inconveniens: 1" quod Angelicus Doctor deceptus fuerit, in re tam magni momenti, qualis est pro- batio divinae omnipraesentiae et ubiquitatis. Non enim, ut dixi, alia adducit argumenta ad hanc doctrinam stabiliendam. 2" incon- veniens stat in hoc, quod poterit forte adhuc, a posteriori et per inductionem, sufficienter probari repugnantia actionis in distans quoad agentia corporea, sed erit valde difficile, et forte impos- sibile, Dei omnipraesentiam et ubiquitatem, per rationem de- monstrare; ne quid dicamus de angelorum praesentia in rebus et locis.
Dices, hoc non sequi, si nempe inductioni argumentatio Eximii Doetoris addatur. Quamvis enim inductio quae per experientiam habetur, non valeat pro omni genere causarum, tamen id etiam efficaciter colligi potest. Vel enim praedicta necessitas coniunctionis agentis cum effectu oritur ex limitatione virtutis in agentibus quae exrperimur; vel fiuit praecise ex generali ratione agentis ut sic. Atqui non primum. Ergo secundum (cfr. Suarez, Metaph. Disp. 30, sect. 7).
Sed responderi potest, hanc divisionem non esse adaequatam; potest enim dici hanc necessitatem coniunctionis in agentibus quae experimur, forte fluere ex ratione agentis corporei seu extensi ut sic: quo posito, potest plena ratio reddi cur omnia talia agentia, etsì validissima, nil omnino agere possint, sublato immediato con- tactu quantitativo cum aliquo passo. Et sic remanebit adhuc quae- stio decidenda, an omne agens, etiam spirituale, finitum vel infi- nitum, agere possit, non quidem in distans, sed an, ex ratione agentis qua talis, sequatur intima praesentia agentis cum suo im- mediato effectu. Et dico, cum hoc nullo modo a posteriori probari possit, si nec a priori constare potest, valde difficile fore et forte
58 I. CHIANALE
impossibile, per rationem, Dei omnipraesentiam et ubiquitatem de- monstrare, ne quid dicamus de angelorum praesentia.
Scio quidem multos appellare ad principium quod, cum « prae- sentia in rebus de se nullam dicat imperfectionem, ideoque sit perfectio pura et simplex, iam sequitur eam de Deo esse forma- liter praedicandam, et quidem sine limite, et hoc etiam praecisa Dei operatione in rebus». Sed vereor ne hoc ipsum sit probatu difficile, et forte impossibile. Nam, concesso quod «praesentia in rebus » de se non dicit imperfectionem (secus de Deo non posset praedicari), non tamen est concedendum eam de se et simpliciter dicere perfectionem talem ut, in quocumque individuo entis, me- lior sit ipsa, quam non ipsa, ita ut de Deo sit formaliter praedi- canda, etiam praecisa Dei in rebus operatione. In hac enim hy- pothesi, videtur potius, cum S.Thoma, dicendum divinam essen- tiam esse omnino absolutam a quacumque relatione, etiam ra- tionis !, ad res finitas, speciatim corporeas et extensas. Cur enim talem habebit relationem, vel quamcumque aliam relationem, ad res cum quibus nil commune habet in ullo genere, et a quibus potius infinite distat in perfectione?
Nec melius videtur appellari ad divinam immensitatem; quia divina immensitas dicit quidem Deum esse incircumscriptibilem et indefinibilem a loco vel spatio; dicit praeterea, Deum, si sit in loco vel spatio, ibi fore profecto modo immenso, i. e., incireum- scripte et indefinite; — sed non dicit, oportere ut divina essentia eo ipso sit in loco vel spatio, si, per impossibile, loca et spatia sup- ponantur esse independenter a divina operatione et conservatione.
Redit enim tunc quaestio supra tacta, an divina natura debeat necne concipi ut omnino absoluta ab omni alia re, et speciatim a loco et spatio, quae extensionem important. Talis immensitatis con- ceptio, qua divina natura dicatur esse, per se et actu, omni loco et spatio praesens, etiam quando loca et spatia nonnisi ut entia rationis concipiuntur, ut conceptio minus digna Deo sapientissimis
! Rationis relatio quam concipimus inter Deum et creaturas fundatur in relatione reali creaturarum ad Deum, et haec rursus fundatur in divina causalitate, qua res omnes a Deo originem ducunt. In hypothesi autem quod Deus non esset causa rerum, removetur tale fundamentum. Ergo nulla esset rationis relatio Dei ad creaturas, in tali hypothesi.
DE ACTIONE IN DISTANS 59
doetoribus visa fuit. Et ea fuit certe Summo Aquinati invisa, non solum quia ea numquam usus fuit, sed etiam quia eam positive exeludit. « Essentia Eius (Dei), cum sit absoluta ab omni creatura, non est in creatura nisi in quantum applicatur sibi per operatio- nem », — et rursus «spiritualis substantia quae omnino absoluta a situ et quantitate est,... non est in loco nisi per operationem ».
Ex dictis igitnr videtur sequi, quod supra affirmavimus: Si ar- gumenti metaphysici vis probativa negetur, vix, et forte ne vix quidem, supererit ullum certum argumentum quo divina omniprae- sentia et ubiquitas per rationem demonstretur; quod certe non est param inconveniens. Et haec certe fuit sententia Scoti. En eius verba: «Non videtur mihi Quod possit demonstrative probari Deum esse ubique per essentiam, sed ipsum tantum est mihi cre- ditum, et non probatum ». Reportata Parisiensia, l. 1, dist. 37, q. 2, schol. 2. Haec etiam videtur fuisse conclusio doctissimi To- let. Hic enim, cum aperte fateatur se a Divi Thomae sententia dissentire, et cum Scoto tenere, non posse divinam omnipraesen- tiam et ubiquitatem ex immediata Dei operatione probari, tandem, logica coactus necessitate, concludit: « ubiquitatem fide constare. Ex immensitate (autem) Dei essentiae provenit, ut nihil extra se, nec loci, nec rei, relinquat, sed in cunctis inveniatur praesens; nec est alia causa cui id adscribi possit. Hoc contenti simus quod fides docet, nec naturae repugnat » (Enarratio in I P. Summ. Theol., q. 8, a. 1).
7. SchoLion. Contraria de divina immensitate opinio magis intime consideratur. — Supponunt ergo multi et graves AA., divinam immen- sitatem importare, non solum actualem divinae substantiae praesentiam in omnibus rebus et locis actualibus, sed etiam praesentiam quamdam, intransitivam et absolutam, actualem tamen, in infinitis spatiis ima- ginariis, qua Dens concipiatur quasi in infinitum diffusus, et replens omnia illa spatia, in quibus indefiniti mundi creari et collocari pos- sunt, ita ut sit totus in toto et totus in singulis partibus illius spatii. Et addunt hanc esse quasi conditionem praerequisitam ex parte Dei ut, posita exsistentia creaturarum, Deus illico et sine ulla sui muta- lione, sit eis intime praesens, etiamsi nihil in eis operaretur.
Haec divinae immensitatis conceptio non est nisi applicatio illius sententiae, quam supra (n. 3) consideravimus, qua dicitur omnem sub-
60 I. CHIANALE
stantiam, sive materialem, sive spiritualem, esse necessario in loco intrinseco, finitam quidem in loco finito, infinitam vero in loco vel spatio infinito. Ex quo etiam sequitur praesentiae divisio, in transi- tivam seu per denominationem extrinsecam a termino seu loco extrin- seco; et intransitivam seu absolutam, quae tota sumitur a perfectione rei intrinseca, quae sit vel modus accidentalis, si substantia est finita, vel, si de Deo sit sermo, sit ipsum attributum divinae substantiae, quod immensitas nominatur.
Sunt autem quaedam gravissima inconvenientia quae, in hac con- ceptione, in oculos omnium incidere videntur.
1. Praesentia enim, ex Suo proprio conceptu, videtur importare habitudinem quamdam immediati contactus ad terminum cui res di- citur praesens, et sicuti ibi loquimur de physica praesentia, non de intentionali, quae per conscientiam sui habetur, ideo actualis prae- sentia nequit intelligi nisi per ordinem ad actualem et extrinsecum terminum !. Ergo videtur quid minus rationi consonum, loqui de di- vina praesentia, actuali quidem, et tamen absoluta et intransitiva. — Nec valet addere, hanc praesentiam debere intelligi per modum condi- tionis praerequisitae ad transitivam praesentiam; quia adhuc hoc est verbis abuti, in re gravissima: quatenus illud quod supponitur ut conditio ad transitivam praesentiam (quae unice est intelligibilis), ap- pellatur actualis praesentia, et quidem maxime talis; ut cum dicunt divinam naturam esse praesentissimam spatio absoluto. Ceterum illa praerequisita conditio non videtur posse admitti, ut iam supra nota- vimus, et rursus dicemus.
2. Deinde est inconveniens in eo quod divina immensitas expli- catur per actualem quasi praesentiam infinito cuidam spatio, quod in se non sit nisi ens rationis; etiamsi addatur hoc fieri, quia illa ap- prehensio aut imaginatio nobis est utilis ac fere necessaria ad decla- randam divinam immensitatem. Hoc, dico, est inconveniens, quia tan- dem aliquando, etiam in hac sententia, actualis divina praesentia de- claratur per ordinem ad terminum qui, qua talis, non solum non est actualis, sed nec stricte possibilis, ut est per se manifestum. Nec quis
' Haec mihi videtur explicita D. Thomae doctrina. — «Cum dicitur, Deus est ubique, importatur quaedam relatio Dei ad creaturam fundata super aliquam operationem per quam Deus in rebus dicitur esse. Omnis autem re- latio quae fundatur super aliquam operationem in creaturas procedentem, non dicitur de Deo nisi ex tempore, sicut Dominus et Creator et huiusmodi quia huiusmodi relationes actuales sunt et exigunt actu esse utrumque ex- tremorum ». In I Sent., d. 37, q. 2, 2. 3.
DE ACTIONE IN DISTANS 61
facile credet, divinam immensitatem, aut quodlibet divinum attributum, esse talis naturae, ut exigat a nobis explicari per aliquid impossibile. Certe hoc non contingit in quolibet alio divino attributo.
3. Postremo, maximum inconveniens in eo cernitur, quod divina substantia, quae in summo est gradu immaterialitatis et simplicitatis, et est praeterea ompino absoluta, et transcendens omne praedicamen- tum, non solum entis extensi, sed etiam creati, tamen exhibetur quasi per se et necessario ita actu connexa cum loco et spatio (quae in suo conceptu extensionem et diffusionem important), ut dicatur infinito spatio ita esse praesens, illudque implere, ac si ipsi esset coextensa! «Si enim, aiunt, Deus ante creationem non fuisset iam praesens in tota illa parte spatii imaginarii, in qua nunc est mundus, Deus de- buisset mutari, ut ibi posset praesens fieri. Et quod valet de una parte spatii, valet etiam de toto infinito spatio; quia quocumque mundo creato, semper potest Deus alios et alios sine fine mundos creare ». — lamvero haec conceptio tam parum consentanea divinae perfectioni videtur, ut, hac sola ratione, merito reiicienda videatur; et verba ipsius Suarezii, de divina libertate scripta, apte possent ibi adhiberi: «in eiusmodi rebus id de Deo esse credendum, quod ineffabili eius perfectioni magis sit consentaneum, quodque ab omni imperfectione alienum sit, etiamsi modum quo id Deo conveniat non assequamur». (Metaph. Disp. 30, sect. 9, n. 35).
Periculum autem divinae mutationis nullum datur in nostra sen- tentia; quia «Quum Deus creat, sicut ipse non mutatur, sed creatura quae non erat, incipit esse, sic non ipse pergit in creaturam quam producit; sed per actionem suam facit substantiae suae creaturam praesentem. ‘ In ipso enim vivimus, movemur et sumus’. Nec necesse est profecto ipsum esse in spatio aut loco, ut sibi vi operationis suae faciat rem aliquam a se distinctam praesentem. Ne quaeso, imagina- tioni philosophando indulgeamus. Si natura creata a Deo est spiritus, Deus est illi praesens, sed non est in loco et spatio, quia deest locus et spatium. Si est corpus, Deus est illi praesens et est in spatio, quia producta creatura quanta, exsurgit spatium reale ». Ita sapienter cl. Remer (Theol. Nat., n. 63, ad obi. 5).
Nec iuvat dicere hanc divinae substantiae extensionem et quasi difusionem non esse formalem, sed virtualem, quae nullam importat imperfectionem. Quia virtualis extensio potest dupliciter intelligi; nempe, vel ut in actu secundo, vel ut in actu primo tantum. Erit in actu secundo, quando substantia spiritualis, eo quod sit in extenso, vel per informationem (ut anima rationalis in corpore), vel per con-
62 I. CHIANALE
tactum virtutis operativae (ut de angelis tenemus), dicitur esse tota in toto, et tota in singulis partibus corporis, et sic, ratione formalis et actualis extensionis in qua est, et ipsa dicitur, quodammodo, seu virtualiter, extensa. Erit autem quasi in actu primo virtualiter extensa substantia spiritualis, quae cum in nullo sit extenso, consequenter etiam nequit concipi quasi tota in toto, et tota in singulis partibus extensi, et sic, hoc sensu, nequit dici quasi in actu secundo virtua- liter extensa. Potest autem, et debet, dici quasi in actu primo talis; quia semper retinet proximam suam capacitatem, ut talem exhibeat praesentiam, posita unione cum extenso!. Atqui, in casu, divina im- mensitas, ante mundi creationem, non solum concipitur quasi cum pro- xima illa capacitate, ut sine ulla sui mutatione, possit exhibere ac- tualem suam praesentiam in omnibus extensis, vix ac creantur; sed ita concipitur, ut ipsa iam sit quasi in actu secundo virtualiter coex- tensa et diffusa in infinito illo spatio; etsi de facto, spatium illud, utpote mere ens rationis, nec est actuale extensum, nec stricte possi- bile. Ex quo fit, ut tandem tota actualis extensio, si quae datur ac concipitur, in hac hypothesi, inveniatur ex parte solius divinae sub- stantiae; quod, ut dixi, non solum ut rationi minus consentaneum vi- detur, sed ut minus dignum Deo.
Ceterum nullo solido videtur inniti fundamento, ut iam patebit ex solutione argumentorum.
- 1° En principale argumentum. Deus potest operari extra mundum, sine ulla mutatione sui; ergo iam actu est extra mundum. Consequentia probatur, quia rem esse ubi operatur, non est denominatio extrinseca
1 Non enim, ut puto, est imaginandum, animam rationalem, a corpore separatam, esse ita virtualiter extensam, ut sit in tanto spatio imaginario quod respondeat reali extensioni corporis quod, ante mortem, informabat. Cur enim hoc exigeretur? Anne, ex eo quod quis moritur in pueritia, eius anima erit restricta ad parvum illud imaginarium spatium, quod respondeat parvo corpori pueri? nisi forte dicatur, facta separatione, animam illico, vel successive, crescere ad plenam hominis staturam! Et de angelis, dicunt isti auctores, quod etsi possint esse in puncto indivisibili spatii imaginarii, ta- men possunt etiam, si velint, occupare maius spatium. — Sed si angeli, na« tura sua, sunt in spatio, videtur quod natura debeat etiam determinare quantum spatii. Et cum angeli invicem differant in perfectione naturae, sic unicuique, pro gradu suae perfectionis, conveniet tantum et tantum spatii ; ita tamen ut non sint immobiles in uno loco, sed sese movere, et quasi vo- lare possint ab uno in alium locum. Hane conceptionem non putamus cum recta philosophandi ratione congruere.
DE ACTIONE IN DISTANS 63
resultans ex operatione, aut termino eius, sed potius est aliqua pro- prietas, vel conditio praerequisita ex parte causae; ergo non posset haec denuo convenire Deo, sine sui mutatione.
R. — C. Antec., et N. Consequens et Consequentiam, eiusque pro- bationem; quia 1° solum agentia corporea sunt proprie ubi operantur, . cum eis tantum per se competat esse in loco. Contra, si unus angelus operaretur in alium angelum, tamen non sequeretur eum esse ubdi ope- ratur. Et Deus continuo operatur in omnes angelos, et tamen ex hoc non sequitur Deum esse ubi sunt angeli, quia angeli per se nusquam sunt. Si vero spiritus operatur in corpus, est certe in corpore, non tamen ipse per se est in loco, sed solum per accidens, quatenus corpus ipsum est in loco. 2° Cum asseritur «rem esse ubi operatur, non est denominatio extrinseca resultans ex operatione aut termino eius, sed © potius praerequisitum ex parte causae » ; hoc conceditur quoad agentia corporea, sed negatur quoad agentia spiritualia, ut saepe notavimus.
2° Prima confirmatio principalis argumenti. Ante ascensionem Chri- sti, non erat corpus aliquod extra ultimam spheram ; per ascensionem autem factum est ut Christi corpus sit supra illam spheram, replens illud spatium quod antea non replebatur corpore. Nunc ergo etiam est ibi praesens Deus; ergo et ante, ex tota aeternitate; ergo, eadem ra- tione est extra caelum, in omnibus spatiis quae in infinitum ibi exco- gitari possunt. Penultima consequentia declaratur; nam si antea Deus non esset ibi praesens, non potuisset ibi esse praesens sine sui mu- tatione; sicut Christi corpus non potuit incipere esse ibi praesens sine aliqua mutatione. Est enim quoad hoc eadem ratio; nam, sicut corpus Christi non dicitur ibi praesens per denominationem a substantia Dei, sed per aliquid quod est in ipso, ita etiam substantia Dei non dicitur ibi esse praesens per denominationem a corpore Christi, ut videtur per se evidens.
R. — Cum Christus ascendit in caelum, Deus semper fuit cum eo, quia Deus, sine sui mutatione, operatur in omnibus quae sunt, et ubicumque sunt. Nec ex eo quod corpus Christi non potuit, sine motu, novam in caelo acquirere praesentiam, sequitur idem dicendum esse de Deo, ut per se patet. Et quamvis corpus Christi non dicatur in caelo praesens per denominationem a substantia Dei, tamen Deus non dicitur ibi esse praesens nisi per denominationem a corpore Christi. Et ratio est quia, ut iam saepe diximus, corpora non sunt in loco, aut corpori praesentia, per operationem in eo, sed per suam quantitatem. Contra spiritus non sunt in loco vel corpore nisi per contactum vir- tutis. Et si quis contrarium dicit, mihi videtur dicendus confundere Terum ordines essentialiter diversos.
64 I. CHIANALE
Dices : ex doctrina fidei, et naturali ratione, negari nequit Deum esse extra mundum, si per hoc intelligatur solum realis Dei prae- sentia, sine relatione ad rem ullam.
R. — Puto doctrinam fidei hanc esse: Deum esse immensum, et esse rebus omnibus intime praesentem, ac ubique, primo per se, ut dicit D. Thomas, cui certe doctrina fidèi erat valde bene nota. Ipse tamen, quantum scio, nunquam doeuit Deum esse actu praesentem in spatiis imaginariis, praesentia quadam intransitiva et absoluta.
Instabis. Atqui, de facto, D. Thomas videtur huic nostrae sen- tentiae favere. Dicit enim in Quod!. 11, a. 1: « Deus non solum est in illis quae sunt..., sed etiam in illis quae possunt imaginari esse >.
R. — Concedo testimonium, sed nego eius interpretationem. En totum testimonium: « Respondeo dicendum quod spiritualia dicuntur esse in loco, non quidem per contactum quantitativum, sed virtutis; et ideo secundum rationem virtutis cuiuslibet rei spiritualis, oportet nos loqui de loco in quo est. Virtus autem Dei est infinita; quae qui- dem infinitas apparet quantum ad duo. Primo, quia non solum excedit creaturas quae sunt, fuerunt et erunt; sed etiam omnes quae possunt imaginari. Ergo Deus non solum est in illis quae sunt, fuerunt et erunt; sed etiam in illis quae possunt imaginari esse. Secundo...». lamvero, nota, 1° ibi Angelicus tenet constantem suam doctrinam de modo quo substantia spiritualis dicitur esse in loco, nempe per con- tactum virtutis. Contra adversarii concipiunt hanc praesentiam ut in- dependentem a contactu virtutis, et a quocumque contactu, utpote quae est intransitiva et absoluta, et praerequisita ad talem contactum. Ergo praesentia de qua hic loquitur Angelicus, non est illa de qua loquuntur adversarii. 2° Angelicus ibi non loquitur de spatio imaginario, quod sit ens rationis, sed de creaturis illis quae possunt imaginari esse. Atqui, ut puto, creaturae quae possunt imaginari esse, non sunt entia rationis, sed aut exsistentes, aut saltem possibiles; et puto spatium supradietum, cum illis praedicatis quae ei attribuuntur, non esse stricte quid imaginabile, etsi passim imaginarium dicatur. Entia ra- tionis ideo talia dicuntur, quia, qua talia, nequeunt esse nisi in ra- tione, tamquam in subiecto. Imaginatio autem non est Ratio. 3° An- gelicus ibi non dicit, Deum esse act praesentem in creaturis, quae possunt imaginari esse, sed tantum dicit, Deum esse in eis. Atqui hoc, ex doctrina D. Thomae, bene potest et debet intelligi quatenus Deus non est sic definitus in sua praesentia in creaturis exsistentibus, ut non possit, immo non debeat necessario esse in quibuscumque aliis, si
DE ACTIONE IN DIST'ANS 65
crearentur. Ergo nihil apparet, in hoc D. Thomae testimonio, quod adversariorum sententiae vel minimum favere possit.
3° Confirmatur secundo eadem res, ex mundo possibili. Nam posset Deus ita creare alium mundum extra hunc, ut non se contingerent, sed essent disiuncti et distantes; tunc ergo esset Deus in utroque mundo; ergo in spatio interiecto. Quia non possunt intelligi in Deo illae duae praesentiae in duobus mundis tamquam discretae et distantes. Si enim unus angelus non potest esse in duobus locis discretis, nisi aliquo modo sit praesens medio spatio, quomodo potest id tribui Deo, qui omnino est immutabilis, et maxime unus et simplex?
R. — Facta illa hypothesi, Deus certe esset in utroque mundo, et tamen non esset in vacuo interiecto. Ratio autem allata, quod nempe «non possunt intelligi in Deo illae duae praesentiae in duobus mundis tamquam discretae et distantes » ; haec ratio, inquam, nihil valet. Ne- gatur enim suppositum, quod hoc sequeretur, in casu. Supponitur enim, in casu, quod sicuti unus mundus ab alio distat, sic Deus (nisi esset praesens vacuo interiecto) ut praesens uni mundo, a seipso distaret, ut alteri mundo praesens. Sed, salva reverentia tantis auctoritatibus, hoe minime sequi videtur, nisi quis imaginationi indulgere velit. Ut enim supra diximus, ad rationem dimensivae distantiae requiritur ut sint duae substantiae extensae, quae ambae sint in loco, ratione et per modum extensionis. Atqui certe Deus non est substantia extensa, nec est in loco per modum extensionis. Ergo...
Nec melius valet quod de angelo additur. Quamvis enim angelus nequeat esse simul in pluribus locis sibi adaequatis (quae nempe sin- gula respondeant adaequatae suae virtuti), tamen virtus angelica non est restricta ad unum quasi punctum, sed potest, pro lubitu, suam vir- tutem applicare ad corpus minus, vel maius, et etiam ad plura simul «rpora, etiam invicem distantia, puta ad totam aliquam civitatem, ita «quod totum illud, cui immediate applicatur virtus angeli, repu- tatur ut unus locus eius, licet non sit continuum », ait Angelicus (I P., q.52, a. 2). — Et rursns, nobis videtur esse quaedam imaginationis deceptio, si quis supponit, ut supra, quod nisi sit angelus aliquo modo in medio interiecto inter diversa corpora, iam a seipso distaret.
4° Confirmatur postremo idem ex Dei aeternitate: quia, ita com- paratur Deus per immensitatem suam ad corpora, sicut per aeterni- latem ad tempora. Sicut ergo aeternitas est in omnibus finitis tempo- ribus, et infinite excedit illa, ita immensitas est in omnibus finitis locis, et infinite superat illa. Et sicut Dei aeternitas comprehendi non po- test finitis temporibus, sed est etiam extra illa, id est, ante illa et
\
ti
[dii
yregorianum ,, - anno VII (1926), vol. VII.
66 1. CHIANALE
post illa, ita etiam se habet immensitas ad finita loca. Et sicuti vere dicitur Deus exstitisse, ante reale tempus, în omni tempore imaginario (quod tamen non fingitur esse reale, aut Deum esse in illo per ali- quam realem habitudinem), ita proportionaliter dicendum de immen- sitate, in ordine ad spatia imaginaria (cfr. Suar., Metaph. Disp. 30, sect. 7).
R. — Sed haec analogia, maiori forte iure, potest invocari in fa- vorem nostrae sententiae. Nam tempus non est nisi motus, aut in motu, prout in eo consideratur ratio mensurae durationis alterius motus; si- cuti spatium et locus non sunt nisi trina dimensio, prout in ea con- sideratur capacitas ad mensurandum alia extensa, per continentiam seu circumscriptionem eorum. Et ideo, cum motus non sit nisi in re mobili (sicuti etiam dimensiones non sunt nisi in re materiali), sic nulla res dicitur proprie esse în tempore, nisi vel motus ipse, vel res quae motui subiicitur, et ab eo in sua duratione mensuratur; sicut etiam, ut vidimus, nulla res proprie dicitur esse in loco vel spatio, nisi ipsa extensio, vel substantia, per suam extensionem.
Ex quo immediate sequitur, nullam substantiam spiritualem, nec finitam, nec infinitam, posse proprie esse in fempore, sicut nec potest esse in loco vel spatio. Tamen, sicuti substantia spiritualis, pro eo quod immediata sua actione in res corporeas operatur, cum eis intime coniungitur, estque eis praesens per contactum virtutis, et sic conse- quenter est in loco quodammodo et aequivoce; sic, ut mihi videtur, talis substantia potest, quodammodo et improprie, dici esse in tempore, pro eo nempe quod est in re temporanea. Sublata ergo Dei operatione in res temporaneas, Deus esset aeque aeternus, et tamen nullo modo, neque improprie, esset in tempore. Aliis verbis, in hac hypothesi, esset aeternitas (quae est immutabilis vita Dei) et esset tempus (quod non datur sine rebus mobilibus), sed aeternitas non esset ullo modo actu în tempore, sive reali, sive possibili, sive imaginario; quia nullo modo Deus esset in rebus mobilibus seu temporaneis. Haec mihi vi- dentur clara, et logice sequi ex naturis rerum !.
! Dices: Corpus utique nequit esse in loco localiter, nisi per contactum quantitativum. Posset tamen esse in loco, per se et immediate, etsi priva- retur quantitate, per praesentiam substantialem, sine ullo contactu, sive quan- titatis, sive virtutis, sed per contactum penetrativum duarum substantiarum. Et sic angelus facile concipitur esse intime ac penetrative in corpore, etsi nihil agat in illud. Et nominatim Deus operatur in omnibus, quaquaversus permeando ac pervadendo illa, sine ulla mixtione ac physica unione. Et haec sola intima substantialis praesentia, distincta ab operatione, et quodammodo
DE ACTIONE IN DISTANS . 67
8. Sed pressius iam consideremus S.Thomae pripcipium: « Opor- tet omne agens coniungi ei in quod immediate agit, et sua virtute illud contingere ». Principium hoc, sub tanta universalitate positum, videtur ut per se evidens ab Angelico proponi; nunquam enim, quantum scio, nititur illud probare. Citat quidem Aristotelis auc- toritatem, VII Phys.: sed Aristoteles in citato loco, et alibi, non agit nisi de motu in triplici praedicamento, et assertum suum non probat nisi per inductionem. Unde quaeri potest: estne hoc prin- cipium revera per se evidens? Hoc videtur dicendum. Agens enim est formaliter et actu agens per suam actionem; actio autem pro- cedit a virtute agentis. Iamvero:
A) vel est quaestio de Primo Agente, cuius actio, etsì virtua- liter transiens, est tamen formaliter immanens, et cuius virtus, si- cuti actio ipsa, est sua substantia, et cuius agere habet pro for- mali obieeto ipsam absolutam rationem entis facti ut sic; — et tune capitur, tale Agens, cum immediate producat effectum, illum-
natura prior illa (quia prius concipitur esse quam operari), sufficit, ex parte Dei, ad fundandam rationem praesentiae ad creaturam, statim atque haec ersistat. Ita multi ex recentioribus (cfr. URRABURU, Theol. Nat., vol. I, n. 160).
Ut patet, sermo ibi est de famosa illa, quam vocant, substantiali prae- sentia, qua formaliter substantia quaelibet, sive corporea, sive incorporea, sive finita sive infinita, per se habet ut dicatur substantialiter et intime praesens alteri substantiae vel loco, in signo priori ad omnem contactum, tive quantitativum, sive virtutis, cum re vel loco: cum hac tamen duplici differentia: I° Quod, si exsistat terminus cui res sit praesens, haec praesentia est quasi transitiva; si vero terminus desit, remanet praesentia quasi intran- sitiva; 2° Si substantia sit finita, eius praesentia erit necessario finita; contra vero si substantia sit infinita.
Sed haec sententia evidenter supponit duo: 1° Corpoream substantiam, per se, et praecisione facta a quantitate, hoc habere ut indifferenter possit, per suam extensionem entitativam qua gaudet, vel esse in puncto indivisibili loci, vel compenetrative coextendi cum substantia quanta, ct determinato loco. Atqui hoc, ut minimum dicam, est valde difficile captu, ctiam prae- sindendo a questione de formali effectu quantitatis. Non enim facile ca- Pitur quomodo eadem substantia possit indifferenter se habere ad duplicem essendi modum tam diversum, qualis est esse, secundum omnes suas partes entitativas, in puncto indivisibili loci, et esse coextensam cum loco, vel sub- Stantia extensa; ne quid dicam de alio inconvenienti, in hoc sito quod in- tompenetrabilitas explicatur, non per ipsam extensionem, sed per vim resi- stivam, quae est in genere qualitatis. 2° Alterum quod supponit haec sen-
68 I. CHIANALE
qué conservet quousque durat, esse etiam tota sua substantia ei con- iunctum et intime praesens. Dicere, tale Agens posse effectum a se distantem producere, non videtur, admissis quae antea diximus, bene concipi posse. Si enim effectus a Deo productus sit substantia spiritualis, puta Angelus, qualis, quaeso, erit distantia dimensiva, inter Deum et angelum? Si vero effectus sit corpus extensum, qualis rursus erit distantia inter Deum simplicissimum, et exten- sum illud? Nonne ad relationem dimensivae distantiae duo postu- lantur termini extensi? Dicere autem, tale Agens, etsi per se et immediate producat suum effectum, tamen non plus habere cum eo praesentiae rationem, quam cum re quam non producit, videtur idem ac negare veram et immediatam eius causalitatem. Et ratio est quia, sublata consideratione distantiae, iam non remanet nisi ratio immediatae causalitatis, seu originis effectus a sua causa. Atqui videtur impossibile cogitare effectum immediate oriri a causa, ab eaque in esse immediate conservari, et tamen huic causae im-
tentia, est, quod omni substantiae spirituali per se competit extensio illa virtualis in actu secundo, quam supra consideravimus; atque ideo iisdem subiicitur inconvenientiis quibus virtualis illa extensio sic intellecta, laborat. Praeterea Card. Caietanus, post diligentem inquisitionem, dicit eam carere fundamento, ideoque non esse intelligibilem, sed fictam. Confer, si lubet ipsum Caietanum în I P., q. 52, a. 1, n. VII seq.
Post ea quae a nobis hucusque disputata sunt, sufficiat haec duo no- tare: 1° Cum aliquid dicitur alicui praesens, oportet distinguere id quod de- nominatur praesens; hoc enim, proprie, est ipsa tota substantia; et id quo aliquid denominatur praesens, et hoc, secundum nos, nunquam est ipsa sub- stantia, sed aliquis contactus, vel quantitativus, vel virtutis. 2° Ex eo quod cum corpus est in loco, est ibi circumscriptive et definitive, putant AA. isti quod duplex sit ibi fundamentum, scil. quantitas, pro praesentia circum- scriptiva, et substantia finita, pro praesentia definitiva. Sed baec imaginatio, ait Caietanus, in falso fundatur; quia, in casu, est unum fundamentum, scil. quantitas, per quam substantia habet ut sit in loco, circumscriptive simul et definitive. Et ex hoc ulterius sequitur res magri momenti quod, sicuti haec aqua, e. gr., secluso colore, implicat contradictionem quod sit visibilis, — ita, seclusa quantitate, quod sit locabilis. Et hoc loquendo, ut modo loquimur, de substantia, seclusa omni virtute, activa et passiva quocumque modo. Et sic positio illa est impossibilis simpliciter (ibîd., n. IX). Quodsi haec positio est impossibilis quoad substantiam corpoream, remota quantitate, recta ratio postulat ut multo magis hoc credatur de substantia spirituali, speciatim divina.
DE ACTIONE IN DISTANS 69
mediate non coniungi. Ergo denegare hanc unionem et quasi con- tactam, videretur idem esse ac negare causalitatem.
Dices: si ita est, tunc rem immediate producere, eique esse immediate coniunctum, essent unum idemque.
R. — Concedo, nisi quod ibi intercedit illa distinetio quae inter effeetum formalem et suam quasi causam formalem nume- ratur. Et ideo non puto hoc principium posse stricte probari. Et forte haec est etiam ratio cur Angelicus, quantum scio, nunquam conatus fuit illud probare; debet simpliciter admitti, non solum ut communi hominum sensui valde consentaneum, sed etiam ut per se evidens, ex immediata significatione terminorum !.
Ex his sequitur, Deum creando et conservando angelos, eos reddere sibi intime praesentes. Secundum autem quod Deus est in angelis, adhuc dici nequit esse alicubi, ut patet. Prout vero Deus creat et conservat loca et corpora locata, dicitur esse in loco et ubique, duplici illo sensu ab Angelico notato (I, q. 8, a. 2).
B) Si vero agamus de angelorum operatione in corpora, idem principium valere videtur. Nobis enim non apparet quomodo in- telligi possit quod quidam dixerunt, angelos agere in corpora a se distantia. Quod si angeli sua virtute immediate producunt in cor- poribus aliquem effectnm, puta motum localem, tunc recte inferi- mus e08 esse, contactu virtutis, intime praesentes his corporibus, et sic, per accidens, esse in locis ubi corpora ipsa sunt locata *.
! P.Remer sic declarat hoc S.Thomae principium: 1. Necesse est ut agenti insit virtus activa; ut enim repugnat quod aliquid sit per esse ei non intrinsecum, sic repugnat quod sit potens agere per aliquid quod ei non inest. 2. Virtus activa debet esse coniuncta actioni; quia actio est qua virtus activa est actu cansans; sed fieri nequit ut aliquid fiat actu causans, per aliquid sibi non coniunetum. 3. Actio vero debet esse coniuncta effectui; nam illud quo aliquid vere mutatur de non esse ad esse, debet esse intrin- secum ei, secus falso diceretur mutari. Sed illud quo aliquid mutatur a non esse ad esse est actio agentis; nullum enim potest esse, saltem secundum idem, movens et motum; ergo... Ergo ipsum agens debet esse coniunctum effectui. Et haec necessitas valet pro omni effectu, et pro omni causa agente» (Untol., n. 233).
® De contactu hoc spirituali seu virtutis, quid sit intelligendum non convenit inter auctores, ut videre est apud Caiet. in I P., q. 52, a. 1. Nec miram hoc esse debet, si mente teneamus, quam remota haec sint ab obiecto proprio humani intellectus. Iuvat tamen referre quae Angelicus, hac in re,
70 1. CHIANALE
C) Loquendo nunc de actione corporum in corpora, hoc idem valere principium dicendum videtur, modo recte applicetur ad sub- iectam materiam. Nam, ex doctrina communi, omnis actio cor- porea exercetur cum aliquo motu locali. Constat autem inductione sat universali, nullum corpus localiter ab alio moveri, nisi per immediatum contactum quantitativum.
Et ratio a priori haec esse videtur; quia, nempe, virtus mo- tiva corporis, omnisque corporea virtus, sicuti in esse, sic et in operari, a materia et materialibus pendet conditionibus. Aliunde, cum substantia corporea, ratione quantitatis, sit in loco localiter et definitive, ideoque totaliter restricta ad proprium locum in quo est, sic et eius virtus et virtutis operatio oportet sit restricta ad tale locum in quo substantia est, ita ut nullo modo extendi possit ad distans locum vel corpus. Hoc, ut opinor, facile ab omnibus admitti debet. Operari enim sequitur esse. Modo, transmissa quae- stione de agente spirituali, cuius potentia exsecutiva ad extra non-- nisi ratione differt ab intellectu et voluntate, in sententia S. Tho- mae, res videtur manifesta de virtute materialis agentis. Haec
optime notat: «Sicut corpus est in loco per contactum dimensivae quanti- tatis, ita angelus est in loco per contactum virtutis. Si quis autem velit virtutis contactum operationem vocare, propter hoc quod operari est pro- prius effectus virtutis, dicatur quod angelus est in loco per operationem, ita tamen quod per operationem non intelligatur sola motio, sed quaecumque unitio, qua sua virtute se corpori unit, praesidendo, vel continendo, vel quo- cumque alio modo » (Quod!. 1, a. 4). Ceterum, etsi forte nemo sit qui possit cum satisfactione explicare quomodo in particulari haec fiant, tamen in ge: nere affirmari posse videtur cum veritate, nulli substantiae spirituali conve- nire posse esse in corpore, et consequenter in loco, nisi vel informando corpus (ut de anima rationali tenemus), vel per operationem vel contactum virtutis ei uniatur. Et haec valent de connaturali modo quo substantiae spirituales esse possunt in corpore et loco. Si enim loquamur de modo supernaturali, certe non est negandum alia esse media, nobis omnino impervia, quibus, per divinam virtutem, haec unio fiat. Apposite rursus Angelicus, loquens de modo quo substantiae incorporeae patiantur ab igne corporeo (C. Gent., 1. IV, c. 90): « Patiuntur igitur ab igne corporeo substantiae incorporeae per mo- dum alligationis cuiusdam. Possunt enim alligari spiritus corporibus vel per modum formae, sicut anima corpori humano alligatur, ut det ei vitam; vel etiam absque hoc quod sit eius forma, sicut necromantici, virtute daemo- num, spiritus alligant imaginibus, aut huiusmodi rebus. Multo igitur magis virtute divina spiritus damnandi igni corporeo alligari possunt ».
DE ACTIONE IN DISTANS 71
enim virtus nullo modo concipi potest ut operativa in distans, nisi in suo operandi modo, distantiam transcendat. Atqui impossibile videtur, virtutem tanta pollere perfectione in operando, quae in essendo est coarctata ad determinatum locum.
Et cum ibi loquamur de actione formaliter transeunte, omnino requiritur ut agens, per suam actionem, contingat passum. Omne enim quod fit in passo, educitur de potentia subiecti, per actionem exterioris agentis; quod tamen intelligi nequit, nisi agens, per suam actionem, contingat passum, ipsumque disponat ad novam formam. Atqui hic contactus, cum est quaestio de actione virtutis materialis, quae in esse pendet a quanto, non potest intelligi nisi quantitativus contactus agentis in passum; vel, quod ad idem re- cidit, « agens debet esse contiguum passo ».
Et haec quae diximus, etsi forte evidentiorem habeant appli- cationem in commouniori sententia, quae tenet actionem esse in passo, tamquam in subiecto, tamen verificantur etiam in alia sen- tentia quae dicit actionem esse in agente, passionem vero in passo. Ratio est quia, nisi admittatur contactus praedictus quantitativus, non apparet quomodo ex virtute et actione agentis passio ipsa, vel effectus ullus, in passo produci possit. In casu enim valet dic- tum: « Virtns non agit ubi non est »; cum ibi sermo Sit de virtute, tum in esse, tum in operari, ad determinatum coarctata locum. Nisi ergo talis virtus, per immediatum quantitativum contactum, contingeret passum, profecto ipsa ageret ubi non est.
Concludamus igitur: ex ‘natura actionis et virtutis operativae ad extra in genere, et ex natura actionis et virtutis operativae corporeae in specie, recte videtur a priori concludi universale S. Thomae principium: « Oportet omne agens coniungi ei in quod agit, et sua virtute illud contingere ».
9. Restat ut aliquid dicamus de exceptionibus quae saepe fiunt contra hoc argumentum, sub diversa forma propositum.
Quamvis autem istae formae, et consequenter etiam exceptiones in contrarium, sint multiplices et diversae, tamen omnes, ut puto, facile ad tres illas reduci possunt, sub quibus hoc a priori argu- mentum fuit a cl. P. De San in sua Cosmologia (nn. 282, 283, 284) ad trutinam diligenter revocatum.
72 I. CHIANALE
Sed concesso quod revera locus detur praedictis exceptionibus, si nempe argumentum taliter, et sine additis, proponatur; tamen ex hoc non sequitur, has esse solas vias illud proponendi. Immo, si quis attente nostrae argumentationis processum perpendat, vi- debit, ni fallor, in eo, 1° nec probari idem per idem, nec assumi quod erat probandum; id est, necessitas contactus quantitativi, ut praerequisitum ad actionem, in agentibus corporeis, non assumitur, sed probatur (an legitime vel non, iudicent periti). 2° Nec fit ae- quivocatio in verbo «agere »; quasi accipiatur mere principiative, pro ipso virtutis influxu in passum; et ostenditur, sublato con- tactu quantitativo, nullum dari, nec dari posse, talem influxzum seu actionem. 3° Ex quo demum sequitur, si nullus datur talis influxus, seu actio ut ab agente procedens, nihil profecto remanere quod vel diffundi per vacuum possit, vel sine diffusione, per immedia- tam communicationem, in passum distans transmitti queat.
Atqui hae revera sunt tres illae famosae exceptiones quae con- tra hoc principium fere unice fiunt, quaeque, ut reor, causa sunt cur idem vel omnino reiiciatur, vel ut valde dubium existimetur, a modernis non paucis. |
Difficultates alias alicuius momenti, in hac re, non inveni, modo accurate semper, ut initio notavi, duplex de agente corporeo et de spirituali quaestio distinguatur. Quod si, hac neglecta distinctione, verae locationis et distantiae ratio agenti spirituali non minus quam corporeo concedatur, tunc non est diffitendum totam hanc quaestio- nem ingentibus et pene insolubilibus sterni difficultatibus, ut in hac qualicumque disceptatione ostendere conatus sum, et ut mihi, et aliis (ut audivi) sive philosophiae, sive theologiae professoribus, dura experientia constat.
IosePHus CHIANALE S. I.
De perceptione substantiae et de eius habitudine ad accidentia
Duo per ordinem considerare intendimus: primo, de conceptu substantiae et accidentis, deinde, de eorundem mutua inter se ha- bitudine.
I. De conceptu substantiae et accidentis.
Conceptus substantiae constituit obiectum principale Metaphy- sicae seu Philosophiae Primae. Tota fere controversia inter philoso- phiam scholasticam ex una parte et positivismum ac agnosticismum, immo phaenomenalismum atque idealismum ex altera, primario circa realitatem conceptus substantiae versari inficiandum non est.
Nolo hie immorari in genetica consideratione ortus evolutio- nisque conceptus substantiae et accidentis. Volo tantum ponere quaestionem quandam, non quidem dirimendo illam et penitus exbauriendo, sed potius quasi per transennam tangendo atque in- sinuando solutionem, quae verosimilior videtur. Quaeri etenim po- test, utrum conceptus substantiae, non secundum communem ra- tionem entis, in qua analogice cum accidente convenit, sed secun- dum propriam suam rationem immediate a nobis cognoscatur an non?
Suppono propriam rationem substantiae esse ens per se aut stric- tius, ens, cuius quidditati debetur esse per se, et non in alio tam- quam in subiecto inhaesionis *. Quaeritur itaque utrum immediate
1 « De ratione substantiae est quod subsistit quasi per se ens >» (2, Dist. 3, q. 1, a 1); — « substantiae nomen... significat essentiam, cui com- petit per se esse » (S. theol., I, q.3, a 5, ad 1); — « Quidditati, seu essen- tiae substantiae competit habere esse non in subiecto » (S. theol.., III, q. 77, a 1, ad 2); — «substantia est res cuius naturae debetur esse non in alto » (94. IX, a. b, ad 2); — « Oportet... quod substantia sit res, cui conveniat esse non in subiecto... et sic... quod habeat quidditatem, cui conveniat esse non in alio » (C. Gent., I, c. 25).
14 A. ROZWADOWSKI
percipiamus intellectu ens per se stans et non inhaerens in alio (tamquam in subiecto inhaesionis), an vero per quoddam, obvium saltem, ratiocinium perveniamus demum ad assertionem, debere exsistere eiusmodi ens per se, non inhaerens in alio, quia repu- gnat ut omnia entia sint in alio, — fere ita sicut per ratiocinium concludimus debere exsistere ens a se, quia repugnat ut omnia entia sint ab alio.
Breviter innuo quid sentiendum esse videatur iuxta principia S. Thomae. — In conceptu substantiae praeter universalissimam rationem entis, quae analogice communis est substantiae et acci- denti, quatuor per ordinem rationes seu notae distingui possunt:
1° Positiva ratio per se standi, « perseitas» aut «subsistentia » ut illam vocat S. Thomas. Nota positiva et absoluta. Advertendum enim est «substantiam non constitui in sua essentiali ratione per negationem essendi in alio; etenim si nullum ens positivum potest in sua essentia constitui per negationem, multo minus ens princeps, ut est substantia. Adde quod negatio fundatur in affirmatione » !.
2° Nota relativa: id in quo aliud inhaeret, ratio substandi.
De his duabus notis ita S. Thomas: « Secundum enim quod per se exsistit et non in alio, vocatur subsistentia. Illa enim subsistere dicimus quae non in alio, sed in se exsistunt... secundum vero quod supponitur accidentibus, dicitur bypostasis, vel substantia (S. theol., I, q. 29, a. 2). Similiter: « Substantia... duo habet pro- pria. Quorum primum est quod non indiget extrinseco fundamento in quo sustentetur, sed sustentatur in seipso; et ideo dicitur sub- sistere, quasi per se et non in alio exsistens. Aliud vero est, quod est fundamentum accidentibus, sustentans ipsa; et pro tanto dicitur substare » (De Pot., q. 9, a. 1). Item: «Non eadem ratione dicitur subsistere et substare, sed subsistere inquantum non est in alio; substare vero inquantum alia insunt ei. Unde si aliqua substantia esset quae per se exsisteret, non tamen esset alicuius accidentis subiectum, posset proprie dici subsistentia, sed non substantia » (De Pot., q.9, a. 1, ad 4).
3° Nota negativa: non esse in alio, ut in subiecto inhaesionis ; quae nota profecto differt ratione a positiva nota per se vel in se
1 REMER, Metaph. gen., q. III, $ 1
DE PERCEPTIONE SUBSTANTIAE (45)
standi; haec enim positiva perfectio est, illa vero est negatio quos in he positiva perfectione fundatur.
4° Tandem, ratio specifica uniuscuiusque substantiae seu natu- rae, scil. differentia specifica per quam una substantia differt ab aliis alterius speciei.
His quatuor notis in conceptu substantiae distinctis, dicendum videtur intelleetum nostrum primo et immediate apprebendere, quamvis imperfecte, indistinete et confuse, positivam notam sub- stantiae scil. aliquid per se stans, et quidem apprehendere hanc notam implicite in ipsa prima et communissima notione entis. Haec vero universalissima ac simplicissima ratio entis, quam intellectas. noster primo apprehbendit, nihil aliud est quam quidditas rei ma- lerialis, quae obiectum formale proprium intellectus humani, iuxta S. Thomam, constituit. (Cfr. S. theol., I, q. 84, a. 7 et 8; q. 85, a. 1, 3, 5, 6, 8; q. 86, a. 1 et 2; q. 87, a. 2, ad 2; a.3; q. 88, a.l et 3; De Anima, III, lect. 8, etc.).
Ratio vero quae suadere videtur positivam et absolutam notam substantiae, seu entis per se, includi implicite in ipsa universa- lissima ac simplicissima notione entis, quam intellectas noster primo apprebendit, haec potissimum est: conceptus entis est ana- logus, ideoque includit in se implicite modos, quibus contrabi- tir, neque potest ab illis perfecte praescindi (cfr. Caiet., De ente et essentia, q. 1; 2; 3; — loann. a S. Thoma, Philos., vol. I, q. 13, a. 5).
Unde prima notio entis debet includere implicite aut perseita- tem, aut inaleitatem. Si igitur includeret inaleitatem et non per- Beitatem, tunc consequens esset nos prorsus carere proprio conceptu subatantiae et non habere nisi improprium eius conceptum (posi- livonegativum), mediante scil. conceptu accidentis, per partialem eiusdem conceptus negationem acquisitum, quandoquidem obiectum proprium quodque primo ac per se intellectu attingitur, est id ra- tone cuius omnia alia cognoscuntur. Iamvero nos carere penitus proprio conceptu substantiae atque cognoscere substantiam unice er analogia cum accidente, vix a philosopho scholastico concedi potest, eo vel magis quod tunc obiectum principale metaphysicae, seu philosophiae primae, conceptu tantum improprio atque nega- tivo cognosci.a nobis dicendum esset. Ergo concludendum est pri-
76 A. ROZWADOWSKI
mam notionem entis quae cadit sub intellectum nostrum esse ens identificatum cum substantia rei sensibilis, ac proinde in hac prima notione entis necessario implicite contineri atque imbibi propriam notam substantiae quae est esse per se.
Et haec videtur esse mens Aristotelis et S. Thomae, intellectum scil. nostrum immediate apprehendere substantiam, — immo prius substantiam quam accidentia, accidentia vero nonnisi per ordinem ad substantiam. « Substantia et ratione, et cognitione, et tempore omnium primum est » (Arist., Metapà., L. VII, c. 1). Idem colligi posse videtur ex ZI Phys., ubi dicit Philosophus naturam esse non egere demonstratione, quia per se notum est. Naturam vero intel- ligit « principium motus et quietis in eo in quo est primo et per se et non secundum accidens », quam definitionem substantiae con- venire constat. En verba Philosophi: «Quod autem est natura, ten- tare demonstrare ridiculum est: manifestum enim est quod huius- modi rerum multa sunt. Demonstrare autem manifesta per imma- nifesta, non potentis iudicare est propter ipsum, et non propter ipsum cognitum » (ZZ Phys., c. 1). — In quem locum S. Thomas ita ait: «Excludit (Philosophus) praesumptionem quorundam volen- tium demonstrare quod natura sit; et dicit, quod ridiculum est, quod aliquis tentet demonstrare quod natura sit, cum manifestum sit secundum sensum !,... velle autem demonstrare manifestum per non manifestum, est hominis, qui non potest iudicare quid est no- tum propter se, et quid non est notum propter se, quia dum vault demonstrare id quod est notum propter se, utitur eo quasi non propter se noto... Naturam autem esse, est per se notum, inquan- tum naturalia sunt manifesta sensui. Sed quid sit uniuscuiusque rei natura, vel quod principium motus, hoc non est manifestum » (In II Phys,, lect. 1).
Idem evincitur ex tota doctrina Aristotelis et S. Thomae de obiecto formali proprio intellectus humani. Hoc enim obiectum as- seritur esse « quidditas », « quod quid est », « essentia >, « natura » rei materialis (.S. theol., I, qq. 84-88; De anima, III, 1. 8). Sed « quidditas », « essentia », «natura» apud S. Thomam et Aristo- telem proprie et primario dicitur de substantia, non de accidente.
! Scil. manifestum est intellectui immediate ad cognitionem sensuum.
DE PERCEPTIONE SUBSTANTIAE 77
Sicut enim accidens non est proprie ens sed aliquid entis!, ita quoque non habet proprie quidditatem sed aliquid quidditatis; unde cognoscere quid sît res primario et proprie, significat cognoscere substantiam, de accidentibus vero nonnisi secundario verificatar, quatenus accidens participat aliquid de substantia. « Sicut enim alia praedicamenta non habent esse nisi per hoc quod insunt sub- stantiae, ita non habent cognosci nisi inquantum participant ali- quid de modo cognitionis substantiae, quae (scil. cognitio substan- tiae) est cognoscere quid est » (InVII Metapà., 1. 1). Unde quando S. Thomas et Aristoteles asserunt obiectum proprium intellectus hu- mani esse*»quidditatem rei sensibilis, non de accidente sed de sub- stantia loquuntur. Quod manifestum etiam fit ex sequentibus verbis S. Doctoris: « Substantia autem inquantum huiusmodi, non est vi- sibilis oculo corporali, neque subiacet alicui sensui, sed nec ima- ginationi, sed soli intellectni, cuius obiectum est quod quid est (8. theol., III, q. 76, a. 7).
Neque minus clare elucet mens S. Doctoris circa obiectum in- tellectus ex his quoque terminis: « Sensus autem et imaginationis obieetum sunt exteriora accidentia, quae sunt similitudines rei, non res ipsa; sed obiectum intellectus est quid est, id est ipsa es- sentia rei, ut dicitur in III de Anima; et sic similitudo rei quae est in intellectu est similitudo directe essentiae eius; similitudo autem, quae est in sensu vel imaginatione, est similitudo acciden- fium eius » (De Ver., q.8, a.7 ad ultimum).
Ex his omnibus liquet quid senserit Angelicus de primo et immediato cognito intellectus nostri, nempe S. Doctorem verbis: «quid est », «quod quid est», «quidditas «, «essentia», « na- tura », etc., quibus exprimit obiectum intellectus, non aliud signi- ficare quam substantiam, non vero accidentia.
Intellectum nostrum immediate cognoscere substantiam, con- cludi potest etiam ex iis quae apud Aristotelem et S. Thomam de sensibili per se et per accidens dicuntur (De Anima, II, 1.13; 4, Dist. 44, q.2, a.2; Suppl., q.92, a.2; etc.) Constat enim ratio- nem substantiae pertinere ad sensibilita per accidens (cfr., ex. c.,
1 « Accidens dicitur magis entis quam ens », — « accidentis esse est inesse »
cfr. S. theol., I, q.90, a. 2; — I. II, q.110, a. 2, ad 3; In Metaph., VII, 1 etc.
78 A. ROZWADOWSKI
S. Theol., I, q.87, a. 1, ad 1; etc.). Porro, sensibile per accidens illud tantum iuxta S. Thomam dicitur quod immediate cognoscitur ab intellectu (aut ab alia facultate distincta a sensibus externis) ad cognitionem sensuum externorum: «non tamen omne quod in- tellectu apprehendi potest in re sensibili, potest dici sensibile per accidens, sed quod sfatim ad occursum rei sensatae apprebenditur intellectu ». (De Anima, II, 1. 13). Item: « huiusmodi autem tunc sensus exterior dicitur sentire, quamvis per accidens, quando ex eo quod per se sentitur, vis apprebensiva (cuius est illud cognitum per se cognoscere) sftatim et sine dubitatione et discursu appre- hendit ». (Suppl., q. 92, a. 2; 4, Dist. 49, q.2, a. 2). Ex quo ite- rum apparet iuxta S.Thomam nos statim et sine discursu seu 1m- mediate intellectu substantiam attingere. |
Tandem nos immediate cognoscere substantiam animae nostrae, non ambigue docet S. Thomas pluribus in locis: .S. theol., I, q.87, a. l; C. Gent., 1.3, c.46; De Ver., q.10, a.8. Haec cognitio at- tingit animam quoad ezsistentiam seu quoad an sit, non vero quoad naturam seu quoad quid sit. Attamen impossibile est cognoscere an res sit, quin aliquo saltem modo, in confuso cognoscatur quid sit; nude cognoscendo exsistentiam animae nostrae, simul cogno- scimus animam, immo totum compositum « to Ego», ut princi- pium operationum nostrarum, et quidem principium primum, ra- dicale, aliquid per se stans, non inhaerens alteri, etsi cognitio haec sit confusa et indistincta et implicita.
Itaque ex omnibus, quae hucusque consideravimus, iure con- cludere posse videmur secundum S.Thomam et Aristotelem nos immediate intellectu cognoscere substantiam, ens simpliciter, ens per se, quamvis indistincete et confuse, — non ut oppositum acci- denti, — ita, ut erplicite cognoscatur communis ratio entis: id cui competit esse; in qua tamen ratione implicite contineatur et co- gnoscatur propria ratio substantiac: id cui competit per se esse. Illa enim communis ratio entis nequit perfecte praescindi ab hac propria ratione substantiae, quemadmodum genus praescinditur a suis differentiis specificis, quapropter ratio entis ‘mperfecte tantum una dicenda est, atque analoga.
Haec sunt, quae de prima cognitione substantiae secundum suam notam positivam et absolutam dicenda esse videntur ad prae-
DE PERCEPTIONE SUBSTANTIAE 79
sens, quamvis pro rei gravitate multo amplior inquisitio atque di- scussio huius quaestionis maximi momenti merito desideranda sit.
Secundo cognoscitur nota relativa substantiae, scil. nota sub- standi: « id in quo aliquid est », «id cui aliquid inest »; cogno- scitur vero haec nota potissimum ex mutazione accidentali real. Id enim, quod realiter mutatur mutatione accidentali, realiter esse compositum necesse est ex duobus principiis realiter inter se di- stinctis, ex eo, nempe, quod in alio est, quod inhaeret alteri (ac- cidens) et ex eo, in quo aliud est, quod substat alteri (substantia). Haec nota substandi, ut patet, correlativa est ad notionem inhae- rentiae seu inaleitatis, quae constitutiva est accidentis; accidens enim est «id cuius quidditati sive essentiae competit habere esse in subiecto » (S. theol., III, q.77, a.1, ad 2).
Tertio demum cognoscitur clare et distincte et explicite nota negativa: non esse in alio, quae iam implicita erat in prima po- sitiva nota perseitatis seu subsistendi. Sed nunc cognoscitur expli- cite et distincte per oppositionem ad accidens, per negationem Scil. inaleitatis. Haec nota «non esse in alio ut in subiecto inhaesio- nis» quoad positivam suam partem non differt a nota positiva: «esse per se », sed superaddit illi negationem, est igitur eadem nota perseitatis seu subsistentiae, sed cognita explicite, distincte et clare ope comparationis et negationis oppositae notae, addendo sci. negationem inhbaerentiae, simili fere modo sicut conceptus unius explicat conceptum entis addendo supra ipsum negationem divisionis. Ad hanc igitur notam perseitatis seu subsistentiae sic erplicite, clare et distincte ope negationis cognitam, praesupponi conceptum accidentis et inhaerentiae seu inaleitatis, manifestum est.
Utrum vero haec explicita et negativa cognitio perseitatis seu subsistentiae sit immediata, per simplicem reditum in priorem con- ceptum et negationem inhaesionis, an vero mediata, per ratioci- num, excludendo scilicet processum in infinitum in serie subiec- toram inbaesioris, res non adeo clara esse videtur. Non enim omnia, quae in aliquo conceptu, quoad se, implicite continentur, etiam, quoad nos, sine adminiculo alicuius termini medii semper ena- cleari atque ad explicitam cognitionem statim deduci possunt. Agitur, ut patet, non de arbitraria compositione inter se notaram entis et negationis inhaerentiae sed de realitate huius syntheseos,
80 A. ROZWADOWSKI
utrum scilicet immediate cum plena et perfecta evidentia expli- cite percipiamus, in experientia sive interna, sive externa, dari ens subsistens non inhaerens in alio, ens independens ab alio tam- quam a subiecto inbaesionis, an vero ad hoc requiratur aliquod, obvium saltem, ratiocinium?
Cum distinetione forsan respondendum est. Nempe, si agitur de substantia :ndeterminate sumpta, sine oppositione ad determinata accidentia, cum quibus concrete exsistit, tunc affirmandum esse vide- tur nos sine ratiocinio percipere substantiam ut aliquid non in alio. Cognito enim accidente seu ente in alio, statim nobis innotescit, enti per se non competere esse in alto tamquam in subiecto inhaesionis. Sed, si agitur de substantia deferminate sumpta, prout opponitur et supponitur deferminatis accidentibus, seu si agitur de determi- nando quid in re concreta pertineat ad rationem substantiae, et quid non pertineat, tune dicendum nos nonnisi ope discursus distin- guere id, quod non est in alio, ab eo, quod est in alio. Aliis verbis: exsistere « ens non in alito » immediate percipitur; quid autem sett, aut quid non sit illud «ens non in alio », hoc non immediate agnoscitur. Quamvis autem realitas «entis non in alio » indeter- minate sumpti, ut diximus, immediate percipiatur a nobis, possumus tamen ope ratiocinii comprobare hanc realitatem per deductionem ad impossibile, ostendendo scil. repugnantiam infinitae seriei sub- iectorum inhaesionis.
Tandem quarto, cognoscitur natura specifica substantiae et haec cognitio procul dubio mediata est atque ope inductionis colligitur ex proprietatibus et accidentibus, maxime ex propriis operationi- bus; natura enim est operationis principium. « Rei cuiuslibet per- fecta cognitio haberi non potest nisi eius operatio cognoscatur ». (C. Gent., 1.2, c. 1).
De hac cognitione naturae specificae saepe tractat S. Thomas ubi distinguit duplicem cognitionem snubstantiae; unam quoad ex- sistentiam, alteram quoad naturam. Primam cognitionem asserit esse immediatam, alteram vero mediatam, ad quam requiritur « d.- ligens et subtilis inquisitio ». Sic in II Phys. 1.1: « Naturam esse est per se notum... sed quid sit uniuscuiusque rei natura vel quod principium motus, hoc non est manifestum ». Item de hac duplici cognitione agit S. Thomas in S. theol., I, q.87, a. 1;
DE PERCEPTIONE SUBSTANTIAE 81
C. Gent., 1. 3, c. 46; De Ver., q.10, a. 8, c.et ad 8, — ubi tractat de modo quo anima cognoscit seipsam tum quoad exsistentiam tum quoad nafuram!.
Ex hac brevi analysi cognitionis nostrae circa conceptum sub- stantiae difficultas quaedam facile exsurgere potest. Etenim iuxta philosopbiam peripatetico-scholasticam « nihil est in intellectu quod prius non fuerit in sensu», et ratio est quia res externa utpote materialis, iuxta eiusdem philosophiae principia, nequit immediate in intelleetum agere, sed solum in sensus, ex quibus mens ope in- telleetus agentis omnem suam notitiam haurit. Quomodo ergo in- telleetus potest concipere immediate substantiam quae neque in pereeptione sensuum externorum neque in phantasia continetur?
Ad difficultatem sic propositam haec responderi possunt: spe- cies sensibiles et consequenter phantasma producuntur a re mate- nali concreta, scil. a substantia cum accidentibus; res enim sen- sibilis, quae agit in sensus, est ens per accidens, coagmentatum er sensibili per accidens (seu substantia) et sensibili communi et smsibili proprio. Hinc, licet sensus et phantasia non percipiant nisi sensibile proprium et commune, tamen species sensibilis et phantasma continent in se unde substantia scil. ens per se ab in- telleetu concipi valeat, unde nimirum species intelligibilis quiddi-
1 «... ad primam cognitionem de mente habendam sufficit ipsa mentis praesentia, quae est principium actus, ex quo mens percipit seipsam, et ideo dicitur se cognoscere per suam praesentiam. Sed ad secundam cognitionem de mente habendam non sufficit eius praesentia, sed requiritur dsligens et subtilis inquisitto ». (S. theol., I, q. 87, a. 1). «... de anima scimus quia est per seipsam, in quantum eius actus percipimus; quid autem sit inquirimus er actibus et obiectis per principium scientiarum speculativarum ». (C. Gent,, L 3, c. 46). «... de anima duplex cognitio haberi potest... una quidem, qua uniuscuiusque anima se tantum cognoscit quantum ad id quod est ei pro- prium, et alia qua cognoscitur anima quantum ad id quod omnibus animabus est commune. Illa enim cognitio, quae communiter de omnibus habetur, est qua cognoscitur animae natura, cognitio vero quam quis habet de anima quantum ad id quod est sibi proprium, est cognitio de anima secundum quod habet esse in tali individuo. Unde per hanc cognitionem cognoscitur an est anima... per aliam vero cognitionem scitur quid est anima ». (De Ver., q. 10, a. 8), «... dicendum quod secundum hoc scientia de anima est certissima, quod unusquisque in se ipso experitur se antmam habere..., sed cognoscere qud sit anima, difficillimum est». (ibid., ad 8).
‘' Gregorianum ,, - anno VII (1926), vol. VII. 6
82 A. ROZWADOWSKI
tatis seu substantiae ope intellectus agentis abstrahi imprimique in intellectu possibili queat. Nam sensibile commune et proprium transcendentalem habitudinem ad substantiam, utpote accidentia eius, dicunt, quam habitudinem suo modo tum species sensibilis, tum phantasma implicite includit.
Itaque verum est effatum: nihil est in intellectu quod prius non fuerit in sensu, quod valet etiam de substantia; alio tamen modo res est in sensu, et alio in intellectu, nempe in sensu substantia seu quidditas est materialiter et causaliter, non ut cognita, sed ut causa cognitionis, in intellectu vero est formaliter, ut cognita. Quod sic exprimit S. Thomas: « Circa idem virtus superior et in- ferior operantur, non similiter, sed superior sublimius; unde et per formam quae a rebus accipitur, sensus non ita efficaciter rem cognoscit sicut intellectus: sed sensus per eam manuducitur in cognitionem exter:orum accidentium; intellectus vero pervenit ad nudam quidditatem rei, secernendo eam ab omnibus materialibus conditionibus. Unde pro tanto dicitur cognitio mentis a sensu ori- ginem habere, non quod omne illud quod mens cognoscit, sensus apprehendat; sed quia ex his quae sensus apprehendit, mens in aliqua ulteriora manuducitur ». (De Ver., q. 10, a. 6, ad 2).
II.
De habitudine substantiae et accidentis.
Conceptibus substantiae et accidentis aliquantum delibatis, con- vertamur nunc ad alteram quaestionem: de mutua eorum inter se habitudine.
Relatio inter substantiam et accidens a S.Thoma sub variis respectibus diversis in locis, sic adumbratur:
a) « Subiectum est causa propri? accidentis et finalis, et quo- dammodo activa, et etiam ut maferialis, inquantum est suscepti- vum accidentis » (S. theol., I, q. 77, a. 6, ad 2)!.
1 Notandum apprime est subiectum dici a S.Thoma esse quodammodo causam activam respectu proprii accidentis. Constat enim accidens proprium emanare a substantia non per veram actionem, seu productionem, sed per
DE PERCEPTIONE SUBSTANTIAE 83
è) Item constanter docet S.Thomas substantiam et accidens se babere ut potentiam et actum. «Subiectum comparatur ad accidens sicut potentia ad actum » (S. theol., I, y. 3, a 6. Cfr. S. theol., I, q. 54, a. 3, ad 2). « Forma substantialis et accidentalis partim con- veniunt, et partim differunt. Conveniunt quidem in hoc, quod utra- que est actus, et secundum utramque est aliquid quodammodo in actu » (.S. theol., I, q. 77, a. 6). « Omne subiectum accidentis com- paratur ad ipsum ut potentia ad actum, eo quod accidens quaedam forma est faciens esse actu secundum esse accidentale » (C. Gent., I, 1, c. 23). « Accidens comparatur ad subiectum sicut actus ad potentiam, cum sit quaedam forma ipsius » (De Pot., q. 7, a. 4). Haec sufficiunt, nam longum esset omnia testimonia huc pertinentia afferre, cum innumera sint.
c) Sed ex altera parte omnis forma habet rationem finis (in- trinseci), nam «forma et finis in idem numero incidunt » (De Per., q. 28, a. 7), « finis incidit cum forma in idem numero » (De princip. naturae), « forma est finis materiae » (Phys., I, lect. 15 et II, lect. 4). Ideo negari non potest accidens omne, quatenus est actus et forma, habere etiam quodammodo rationem causae finalis re- spectu substantiae.
Quod luculenter confirmatur ex consideratione doni et perfecti. Nam donum secundum S.Thomam habet rationem finîs: «cum bo- num sit quod omnia appetunt, hoc autem habet rationem fin:s, manifestum est quod donum rationem finîs importat » (.S. theol., I, q. 5, a. 4). « Finis uniuscuiusque rei est eius perfectio. Per- fectio autem cuiuslibet est bonum ipsius. Unumquodque igitur or- dinatur in donum sicut in finem» (C. Gent., 1.3, c. 16). Sed ac- cidens cum sit actus est perfectio et bonum rei: « Actus est per- fectio potentiae et bonum eius; et per consequens sequitur quod sit appetibile: quia unumquodque suam appetit perfectionem » (I Phys., lect. 15). Immo res magis dicitur bona secundum acci- dens, quod est ultima perfectio, quam secundum substantiam, quae
naturalem resultationem, — ita ut proprie conproducatur a substantia gene- rante, sed mediante substantia generata. « Dicendum quod emanatio pro- priorum accidentium a subiecto non est per aliquam transmutationem, sed per aliquam naturalem resultationem » (S. theol., I, q. 77, a. 6, ad 3. Cfr.I, q. 77, a. 7, ad 1)
84 A. ROZWADOWSKI
est prima rei perfectio. « Bonum dicit rationem perfecti, quod est appetibile, et per consequens, dicit rationem ultimi, unde id, quod est ultimo perfectum, dicitur bonum simpliciter; quod autem non habet ultimam perfectionem, quam debet habere, quamvis habeat aliquam perfectionem, inquantum est actu, non dicitur perfectum simpliciter, nec bonum simpliciter, sed secundum quid. Sic ergo secundum primum esse, quod est substantiale, dicitur aliquid ens simpliciter, et bonum secundum quid, id est inquantum est ens; secundum vero ull#mum actum dicitur aliquid ens secundum quid, et bonum simpliciter » (S. theol., I, q. 5, a. 1, ad 1). Unde con- cludendum est accidens habere respectu substantiae aliquo modo rationem fin:s.
Quod etiam elucet ex eo quod «res sunt propter operationem » et «operatio est finis rei creatae». Operatio autem accidens est. «... Cum omnes res sint propter suum operationem; semper enim imperfectum est propter perfectius; sicut igitur materia est propter formam; ita forma, quae est actus primus, est propter suam ope- rationem, quae est actus secundus, et sic operatio est finis rei creatae » (S. theol., I, q. 105, a. 5). Similiter: «unumquodque au- tem intantum perfectum est, inquantum est actu; nam potentia sine actu imperfecta est... manifestum est autem, quod operatio est ultimus actus operantis... et inde est, quod... res unaquaeque dicitur esse propter suam operationem» (S. theol., I. II, q. 3, a. 2). Cfr. S. theol., I. II, q. 49, a. 3; I. II, q. 49, a. 4, ad 1; III, q.9, a. 1; ibid., ad 1. Itaque haud dubium esse videtur accidens ha- bere rationem finis erga substantiam.
d) Praeterea docet S.Thomas quaedam accidentia esse dispo- sitiones respectu formae substantialis, et consequenter rationem causae materialis induere. «Omnis enim disposetio ad formam, re- ducitur ad causam materialem » (De Ver., q. 28, a. 7; cfr. II. II, q. 27, a. 3). Consequenter vero forma substantialis respectu eorun- dem accidentium materialium seu dispositionum habet rationem causae formalis. En verba S. Doctoris: « Est simile in rebus na- turalibas de disposittone quae est necessitas ad formam, quae quodammodo praeced:t formam substantialem, scil. secundum ra- tionem causae materialis. Dispositio enim materialis ex parte ma- teriae se tenet; sed alio modo, scil. ex parte causae formalis, forma
DE PERCEPTIONE SUBSTANTIAE 85
substantiails est prior, inquantum perficit et materiam et accidentia materialia » (De Ver., q. 28, a. 8).
Tandem dispositio dicitur esse effectus formae substantialis ad quam est dispositio. Sic enim ait Angelicus: « Dispositio se habet ad perfectionem dupliciter: uno modo, sicut via ducens ad perfec- tionem; alio modo, sicut effectus a perfectione procedens; per ca- lorem enim disponitur materia ad suscipiendam formam ignis; qua tamen adveniente, calor non cessat, sed remanet, quasi quidam ef- fectus talis formae » (.S. theol., III, q. 9, a. 3, ad 2).
Quomodo haec omnia componenda inter se sunt?
Et quidem duas realitates esse sibi mutuo causas in diverso genere causalitatis, sollemne est in philosophia peripatetico-schola- stica. Ita scil.,, ut una realitas sit causa et consequenter prior na- iura respectu alterius in uno genere causalitatis et simul sit cau- satum, ideoque posterius naturaliter respectu eiusdem in alio ge- nere causalitatis.
Sic efficiens et finis, materia et forma sunt mutuo sibi causae. Hanc praeclaram et genuinam Philosophi doctrinam pluribus in locis exponit atque declarat Angelicus Doctor: « Dicendum, quod in quolibet genere causae causa naturaliter est prior causato. Con- fingit autem secundum diversa genera causarum idem respeciu eius- dem esse causam et causatum; sicut purgatio est causa sanitatis in genere causae efficientis, sanitas vero est causa purgationis se- cundum genus causae finalis; similiter materia causa est formae aliquo modo inquantum sustinet formam, et forma est aliquo modo cansa materiae inquantum dat materiae esse actu. Et ideo nihil prohibet aliquid altero esse prius et posterius secundum diversum genus causae » ( De Ver., q. 28, a. 7). Item: «Sciendum est quod non est impossibile ut aliquid idem sit causa et causatum et qui- dem respectu eiusdem, sed diversimode, ut ambulatio est aliquando causa sanitatis ut efficiens, sed sanitas est causa deambulationis ut finis... materia etiam dicitur causa formae... et similiter forma est causa materiae » (De principiis naturae, circa medium). Et in II Phys.: « Quaedam sibi invicem sunt causae; sicut laborare est causa efficiens bonae habitudinis, bona autem habitudo est causa finalis laboris: Nihil enim prohibet aliquia esse prius et posterius
86 A. ROZWADOWSKI
altero secundum diversas rationes: finis enim est prius secundum rationem, sed posterius in esse; agens autem e contra. Et simi- liter forma est prior materia secundum rationem complementi; materia autem est prius quam forma generatione et tempore in omni eo quod movetur de potentia in actum » (ZI Phys., lect. 5). Cfr. V _Metaph., 1.2".
1 Quomodo antem fieri potest sine contradictione, ut idem respectu eius- dem sit causa et causatum, ideoque realiter dependens et independens, na- tura prius et posterius, sic explicari potest. Et quidem primo, quoad mate- riam et formam. Quando materia et forma esse sibi mutuo causae dicuntur, tune haec duo praedicata: esse realiter causam (ideoque independens et na- tura prius) secundum causalitatem formalem, et esse realiter causatum (ideo- que dependens et natura posterius) secundum causalitatem materialem, non sunt duo praedicata contradictoria, sed sunt duo praedicata realia quidem, at distincta ratione cum fundamento perfecto in re. Eiusmodi vero praedi- cata possunt convenire uni eidemque realitati, si adsunt principia realiter distincta, quae hanc realitatem diverso modo determinant, sicut v. gr. genus et differentia specifica conveniunt eidem subiecto ratione materiae et ratione formae, ut passim docet S. Thomas (cfr. De Ente et essentia, et alibi).
Hoc vero obtinet in casu nostro. Nam esse causam formalem convenit formae ratione suae entitatis propriae; esse vero causatam secundum cau- salitatem materialem scil. esse sustentatam, receptam, limitatam, non con- venit formae ratione sui, sed ut est unita materiae, seu ratione materiae in qua recipitur et a qua limitatur. Similiter dicendum est de materia: esse causam materialem convenit materiac ratione propriae suae realitatis aut, ut vult Ioann. a S. Thoma, ratione passionis receptae ab agente, sed esse cau- satam secundum causalitatem formalem seu esse informatam, actuatam, non convenit materiae ratione sui neque ratione passionis, sed ratione formae a qua informatur et actuatur. Unde omnis contradictio a mutua causalitate materiae et formae removetur, admisso quod aliquid potest fieri tale vel tale non per seipsum, sed per aliquid realiter a se distinctum, quod nihil aliud est quam habitudo actus et potentiae.
Videamus nunc quomodo causa effictens et finalis sint sibi invicem cau- sae et quomodo ab hac etiam mutua causalitate quaevis contradictio remo- veatur. Rem ita explicat S.Thomas: « £fficiens est causa finis quantum ad esse... finis autem est causa efficientis non quantum ad esse, sed quantum ad rationem causalitatis » (V Metaph., lect. 2; cfr. De princip. nat.).. Unde iterum habemus duas series praedicatorum, ex una parte: esse causam, esse independens, esse natura priue respectu alicuius in genere causalitatis effi- cientis; ex altera parte: non esse causam, sed causatum, non esse indepen- dens, sed dependens, non esse natura prius, sed posterius respectu eiusdem in genere causalitatis finalis. Attamen haec praedicata non sunt contradicto
DE PERCEPTIONE SUBSTANTIAE 87
Sed in casu nostro aliud quid affirmator; asseritur nempe, sub- stantia respectu accidentis habere rationem causae et causati in eodem genere causalitatis, et similiter accidens respectu substan- tise. Uniuntur insuper causalitates, quae insociabiles esse videntur. Etenim
1° Affirmatur substantia respectu accidentis habere rationem causae finalis (et consequenter accidens rationem finalizati). Ex al- tera vero parte, vidimus accidens habere rationem causae finalis respectu substantiae (ac proinde substantiam rationem finalizati respectu accidentis). Unde sequitur substantiam esse respectu ac- cidentis simul causam et causatum in eodem genere causalitatis, nempe finalis; quod impossibile videtur et ut tale a S. Thoma agnoscitur: « Contingit quod aliqua duo adinvicem sibi sunt cau- sae, quod impossibile est in eodem genere causae (Metaph., V, 1. 2).
2° Praeterea asseritur substantia habere respectu accidentium omnium rationem causae maferialis, utpote potentia et subiectum susceptivum, accidens vero respectu substantiae rationem causae formalis et actus (consequenter, accidens habet rationem causati materialis, substantia vero rationem causati formalis). Ex altera vero parte, asseruimus cum S. Thoma quaedam accidentia scil. dispositiones habere rationem causae materialis respectu formae substantialis, formam vero substantialem habere rationem causae formalis respectu earundem dispositionum. (Consequenter, asseren- dum est dispositiones habere rationem causati formalis, et formam substantialem rationem causati materialis). Unde sequitur formam
ria, sed sunt praedicata distinceta ratione cum fundamento perfecto in re, quae possunt praedicari de una eademque realitate, modo adsint diversa principia quae illam realitatem determinant. Haec vero diversa principia in casu nostro sunt, ex una parte, causalitas efficiens, quae est actu agere seu ipsa actio; etenim « influere causae efficientis est agere » (De Ver., q. 22, a. 2), ex altera vero parte, est causalitas finalis quae est appeti et deside- rari; « sicut influere causae efficientis est agere, ita influere causae finalis est appeti et desiderari » (De Ver., q. 22, a. 2); quod nihil aliud est quam ipsa actio agentis, non ut est effectio et productio, sed ut est appetitio et ten- dentia in finem (cfr. Toann. a S.Thoma, Phil. Nat., p.I, de causa finali). Hi vero duo respectus modaliter inter se distinguuntur. Unde habentur in re diversa principia secundum quae aliquid dici potest etficiens et finalizatum, effectus et finis. ì
88 A. ROZWADOWSKI
substantialem respectu quorundam saltem accidentium (scil. respectu dispositionum) habere rationem causae et causati in eodem genere causalitatis scilicet formalis et similiter in genere causalitatis ma- terialis. Et idem dicendum est de dispositionibus respectu formae substantialis.
3° Tandem asseritur substantiam respectu propriorum acciden- tium habere rationem causae agentis, finalis et materialis, quod implicare videtur; nam causa agens et finalis dicunt perfectionem et actum, causa vero maferialis, imperfectionem atque potentiam. Sic igitur baberet respectu eiusdem simul rationem actus et poten- tiae; quod repugnare ipse S. Thomas fatetur: « Materia autem non coincidit cum aliis (causis); et hoc quia materia ex eo quod est ens in potentia, habet rationem imperfecti, sed aliae causae cum sint actu, habent rationem perfecti; perfectum autem et imperfec- tum non coincidunt in idem » (De princ. nat.). Item: « Materia vero non est nec idem specie, nec idem numero, cum aliis causis; quia materia inquantum huiusmodi est ens in potentia, agens vero est ens in actu inquantum huiusmodì, forma vero vel finis est actus, vel perfectio » (ZI Phys., lect. 11). « Non... est possibile, ut idem sit simul in actu, et potentia secundum idem, sed solum secundum diversa » (.S. theol., I, q. 2, a. 3).
Sic thomistica conceptio substantiae et accidentis quibusdam contradictionibus laborare videtur, ac inextricabilibus obnoria esse difficaltatibus. Videamus, igitur, an et quomodo haec omnia, iuxta ipsius Doctoris Angelici principia, inter se conciliari et amice com- poni possint.
Considerandum itaque est imprimis secundum Angelici doctri- nam tam substantiam quam accidens esse aliquid realiter compo- sitam ex actu et potentia in linea entis, habere nempe propriam quidditatem et proprium esse (cfr. S.theol., I, q. 7, a.2 et ad 1; I, q. 44, a.1; I, q. 54, a.83 etce.; C. Gent., 1. 2, c. 52-54 ete.; 4, Dist. 12, q. 1, a. 1, s0l1.3 ad 5, etc.). Spectatis his duobus prin- cipiis tota substantia et totum accidens potest considerari sub du- plici conceptu ratione cum fundamento perfecto inter se distincto: sub conceptu actualitatis et sub conceptu potentialitatis.
Unde solutio primae difficultatis secundum mentem S.Thomae haec esse videtur: substantia ratione suae actualitatis habet ra-
. DE PERCEPTIONE SUBSTANTIAF 89
tionem causae finalis respectu accidentis; accidens vero habet ra- tiouem finalizati respectu substantiae sic consideratae; est enim propter substantiam. Item substantia ratione suae potentialitatis habet rationem finalizati; accidens vero habet rationem finis re- spectu substantiae sic consideratae secundum potentialitatem, quia sic substantia ordinatur ad accidens tamquam ad suam perfectio- nem et actum.
Eodem modo solvitur tertia difficultas, de insociabilitate cau- salitatis agentis, finalis et materialis in eodem subiecto respectu eiusdem. Scilicet substantia ratione suae actualitatis habet ratio- nem causae agentis et finalis respectu accidentis; eadem vero sub- stantia spectata ratione suae potentialitatis habet rationem causae matersalis respectu accidentis. — Quod dictum est, valet de om- nibus substantiis creatis; in omnibus enim, iuxta Angelicum, est compositio ex esse et quod est. Adhuc magis autem valent haec de substantiis corporalibus compositis ex materia et forma; in his enim substantia dupliciter considerari potest secundum actualitatem et secundum potentialitatem, iuxta duplicem compositionem ex actu et potentia, quae in ipsa habetur, nempe ex essentia et esse, et item ex materia et forma.
Et haec videtur esse solutio ipsius S.Thomae: «... subiectum, inquantum est in potentia, est susceptivum formae accidentalis; inquantum autem est in actu, est eius productivum... accidens cau- satur a subiecto, secundum quod est actu; et recipitur in eo, inquan- tum est in potentia » (.S. theol., 1, q.77, a. 6). Eandem explicationem dat S. Doctor in De Pot. « Subiectum... non potest esse causa accidentis ex eodem ex quo suscipit accidens; quia nulla potentia movet se ad actum. Unde oportet quod ex alio sit susceptivum accidentis, et ex alio sit causa accidentis, et sic est compositum; sicut ista quae recipiunt accidens per naturam maferiae, et cau- sant accidens per naturam formae » (De Pot., q. 7, a. 4).
Similiter dicendum est quoad secundam difficultatem de d:spo- sitionibus. Forma substantialis secundum suam actualitatem habet rationem causae formalis respectu dispositionis. Dispositio vero habet rationem causae materialis respectu formae substantialis, quatenus haec (scil. forma substantialis) est actualis. Contra, forma substantialis secundum suam potentialitatem habet rationem causae
90 A. ROZWADOWSKI
materialis respectu dispositionum (sicut respecto omnium aliorum accidentium). Dispositio vero (sicut et omnia alia accidentia) habet rationem causae formalis respectu formae substantialis, quatenus haec (scil. forma substantialis) est potentialis.
Hoc unum notatum hic velim: quando dispositiones dicuntur habere rationem causae materialis respectu formae substantialis, intelligitur forma substantialis non secundum omnes perfectionis suae gradus, sed sccundum quosdam tantum; secus enim disposi- tiones deberent praeintelligi in materia ante omnem formam, seu in ipsa materia prima secundum se spectata, quod videtur minus conforme menti S.Thomae. Materia enim prima iuxta Angelicum, est potentia pura et nulla accidentia possunt in ea praeintelligi ante omnem formam substantialem; nam ante formam substantia- lem, seu in signo rationis priori ad formam substantialem, materia non intelligitur exsistere, subiectum vero accidentis intelligitur iam constitutum in suo esse primo. « Impossibile est, ait S. Doctor, quod aliqua dispositio accidentalis cadat media inter corpus et animam, vel inter quamcumque formam substantialem et materiam suam. Et huius ratio est, quia, cum materia sit in potentia ad omnes actus ordine quodam, oportet, quod id, quod est primum simpliciter in actibus, primo in materia intelligatur. Primum autem inter omnes actus est esse. Impossibile est ergo intelligere mate- riam prius esse calidam, vel quantam, quam esse in actu. Esse autem in actu habet per formam substantialem, quae facit esse simpliciter... Unde impossibile est, quod quaecumque dispositiones accidentales praeexsistant in materia ante formam substantialem » (S. theol., I, q. 76, a. 6). Sed in materia prout intelligitur iam per- fecta secundum aliquem gradum perfectionis (v. gr. secundum gra- dum corporeitatis) possunt iam praeintelligi dispositiones ad ulte- riores perfectionis gradus.
Haec, ni fallor, est solutio S.Thomae et ideo mentionem de illa feci quia apprime necessaria videtur ad intelligendam sale- brosam illam et abstrusam quaestionem de materia quantitate si- gnata, ut est principium individuationis. Ex Supradictis apparet materiam signatam seu materiam prout « ezigitive prachabet » quan- titatem, non esse maferiam primam secundum se spectatam, sed materiam, prout intelligitur perfecta per formam substantialem,
DE PERCEPTIONE SUBSTANTIAE 91
non secundum omnes perfectionis gradus, sed solum secundum gradum corporeitatis, ad quem consequuntur dimensiones quanti- tativae.
Ecce locus ubi S. Doctor doctrinam hanc dilucide et profunde, more suo, exponit: « Forma perfectior virtute continet quidquid est inferiorum formarum.-Et ideo una et eadem exsistens perficit materiam secundum diversos perfectionis gradus. Una enim et ea- dem forma est per essentiam, per quam homo est ens actu, et per quam est corpus, et per quam est vivum, et per quam est animal, et per quam est homo. Manifestum est autem, quod unumquodque genus consequuntur propria accidentia. Sicut ergo materia praein- telligitur perfecta secundum esse ante intellectum corporeitatis, et sic de aliis, ita praeintelliguntur accidentia, quae sunt propria entis, ante corporeitatem. Et sic praeintelliguntur dispositiones in maferia ante formam, non quantum ad omnem eius effectum, sed quantum ad posteriorem » (S. theol., I, q. 76, a. 6, ad 1).
Et propius adhuc accedens ad individuationis problema ait: «Dicendum quod dimensiones quantitativae sunt accidentia con- sequentia corporeitatem, quae toti materiae convenit. Unde materia iam intellecta sub corporeitate, et dimensionibus, potest intelligi ut distincta in diversas partes; ut sic accipiat diversas formas secun- dum ulteriores perfectionis gradus » (idid., ad 2).
Haec non parum iuvant ad profundius intelligendam substilis- simam doctrinam S.Thomae de principio individuationis. Conside- ranti enim banc doctrinam sponte occurrit difficultas: cum acci- dentia individuentur per subiectum, ut constans fert Doctoris An- gelici sententia !, quomodo fieri potest ut quantitas quae est acci- dens, sit principium individuationis ipsius materiae?
Solutionem huius difficultatis ab ipso Angelico quaeramus: « Di- mensiones, ... ait, possunt dupliciter considerari: uno modo secun- dum earum ferminationem; et dico eas terminari secundum termi- natam mensuram et figuram... et sic non possunt esse principium individuationis: quia cum talis dimensionum terminatio variatur
! « Accidentia individuantur per subiectum, quod est substantia » (S. theol., I, q. 29, a. 1). « Accidentia sicut esse habent in subiecto, ita ex subiecto sus- cipiunt unitatem vel multitudinem (S. theol., I, q. 39, a. 3). «... cum subiec- tam sit principium individuationis accidentium » (.S. theol., I, q. 77, a. 2).
92 A. ROZWADOWSEKI
frequenter circa individuum, sequeretur quod individuum non re- maneret idem numero semper. Alio0 modo possunt consìderari sine ista determinatione, in natura dimensionis tantum, quamvis nun- quam sine aliqua determinatione esse possint... Et ex his dimen- sionibus interminatis efficitur haec materia signata » (In Boet. De Trin., q. 4, a. 2). Item: «(Quantitas) habet duplicem rationem in- dividuationis: unam ex subiecto, sicut et quodlibet aliud acci- dens, aliam ex seipsa, inquantum habet situm, ratione cuius in abstrahendo a materia sensibili imaginamur hanc lineam et hune circulum. Et ideo recte materiae convenit individuare omnes alias formas ex hoc quod subditur illi formae, quae ex seipsa habet individuationis rationem; ita quod etiam ipsae dimensiones fermi- natae, quae fundantur in subiecto iam completo, individuantur quo- dammodo ex materia individuata per dimensiones interminatas praeintellectas in materia » (ibid., ad 3).
Quantitas igitur formaliter, quatenus est principium individua- tionis, non est quantitas actualis, terminata secundum certam men- suram et figuram, ut est accidens completum et perfectum prout habet esse in ordine rerum, sed est quantitas inferminata seu prout praeintelligitur in materia. Quomodo autem praeintelligitur? Pos- sumus hoc aliquatenus explicare secundum superius dieta et sic occurrere difficultati: quomodo praeintelligi potest quantitas in materia ante formam, quandoquidem ante formam non habetur nisi materia prima, quae nullo modo secundum se diversificatur et cui quantitas nullo modo convenire potest, nisi concipias ma- teriam per modum actus imperfecti?
Secundum supradicta respondendum esse videtur cum S. Thoma: dimensiones praeintelliguntur in materia ante formam, non tamen ante omnes eius perfectionis gradus, sed ante gradus posteriores ad corporeitatem; itaque praeintelliguntur atque prachabentur exi- gitive non in materia prima secundum se spectata, sed in materia prout intelligitur informata forma substantiali, non tamen secundum omnes perfectionis gradus, sed secundum gradum corporeitatis. Et sic materia prout intelligitur sub corporeitate et dimensionibus intermi- natis, est materia quantitate signata et est principium individuatio- nis per respectum ad formas secundum ulteriores earum perfectionis gradus, seu per respectum ad determinatas formas substantiales et
DE PERCEPTIONE SUBSTANTIAE 93
per respectum ad ipsas dimensiones determinatas: « Materia iam intellecta sub corporeitate et dimensionibus, potest intelligi ut dis- lincta in diversas partes: ut sic accipiat diversas formas secundum ulteriores perfectionis gradus ». (S. theol., I, q. 76, a 6, ad 2).
Ex his quae consideravimus, quaedam, corollarii instar, colli- gere licet circa quantitatem et materiam signatam.
1° Quid sit materia quantitate signata: utrum materia actu af- fecta quantitate, seu aggregatum ex materia et quantitate (ita Ca- preolus et alii) an vero materia prachabens ezigitive quantitatem, seu materia capax huius quantitatis, ita quod non illius (ita Caie- tanus et alii)? !.
Ad rem Caietanus: «Conveniunt in hoc omnes (Thomistae) quod ad individuationem duo concurrere debent, materia et quan- titas. Differunt autem, quia aliqui tenent quod aggregatum ex ma- teria et quantitate sit intrinsecum individuationis principium... et tale aggregatum dicunt esse materiam signatam. Alii vero longe melius sentiunt dicentes, quod principium intrinsecum individua- tionis... est materia signata, non materia quanta seu aggregatum ex materia et quantitate ». (Caiet., De Ente et Essentia, c. II, q. 5).
Respondendum videtur differentiam esse magis in modo lo- quendi quam in re, nam si agitur de solo principio individua- tonis, quatenus est substantiale, seu si agitur de sola parte substan- tiali huius principii, tunc dicendum est materiam signatam esse solam materiam prachabentem exigitive quantitatem; 8i vero agitur de principio individuationis tam substantiali, quam accidentali, seu
* Aliqui alia adhuc, diversa ab his duabus, formula utuntur dicendo materiam signatam esse materiam ordinatam ad quantitatem ut dividentem (ita Ioann. a S. Thoma). Verissimum quidem est materiam ex se ordinari ad omnes formas substantiales corporum, utpote potentia pura, et mediantibus formis substantialibus ad quantitatem, sed haec ordinatio est mere poten- tialis et nullo modo actualis, non est huius partis materiae ad hanc partem quantitatis, quia materia prima secundum se nullas habet partes, unde eius- modi ordinatio pure potentialis nou videtur sufficere ad actualem individua- tionem atque divisionem formarum. Si vero statuitur materia ex se iam ha- bere distinctionem partium et quandam divisibilitatem, tum dicendum est materiam primam iam non esse potentiam puram, sed habere ex se aliquam actualftatem. Cfr. « Gregorianum » (1921), II, 2, pag. 290-294. P. GENY, De maieriae primae signatione.
94 A. ROZWADOWSK.
sì agitur de principio individuationis complete spectato secundum suam partem tum substantialem, tum accidentalem, tune conceden- dum est materiam actu affectam quantitate seu aggregatum ex ma- teria et quantitate esse principium individuationis et posse vocari materiam signatam. Hoc unum tenendum esse videtur, tum mate- riam tum quantitatem concurrere ad individuationem: materiam in genere causae maferialis, quantitatem vero in genere causae for- malis. Itaque materia, prout intelligitur sub corporeitate, habet se, respectu quantitatis, per modum causae materialis, et in hoc genere causalitatis signatur a quantitate; quantifas vero, respectu materiae et corporeitatis, babet se per modum causae formalis et in hoc ge- nere causalitatis signat materiam. Item forma substantialis, secun- dum gradum corporeitatis, habet se ad quantitatem in genere causae materialis et signatur ab illa, tamquam a causa formali; eadem vero forma substantialis, secundum superiores gradus, individuatur per materiam et quantitatem tamquam per causam materialem, in- telligitur enim recipi in materia iam per quantitatem signata. Nul- lam vero in hoc contradictionem esse, patet ex iis, quae supra dicta sunt; nam forma potest considerari tum secundum actualitatem suam, tum secundum potentialitatem. Itaque materia signata est materia quatenus (cum forma substantiali secundum corporeitatis gradum) sub quantitate constituta habet ordinem partium seu di- visibilis est, non quidem ratione sui, sed ratione quantitatis, rea- liter a se distinctae, quae per modum actus informat, actuat et sic signat materiam. Quantitas signans praecedit materiam in genere causae formalis, materia vero signata praecedit quantitatem in ge- nere causae materialis. (Cfr. Caietanus, Comment. in De Ente et Essentia, c. II, q. 9).
2° Quid sit quantitas quae signat materiam: utrum sit quan- titas actualis, secundum certam mensuran et figuram, seu quan- titas terminata, an vero quantitas uf praehabetur exigitive a ma- teria atque pracintelligitur in materia ante determinatam formam substantialem seu quantitas interminata ?
Respondetur: quantitas, quae signat materiam, est quantitas actualis, secundum certam mensuram et figuram, seu quantitas terminata (non tamen punctualiter, sed cum certa latitudine, ut monet Caietanus), quia haec tantum quantitas exsistit in ordine
DE PERCEPTIONE SUBSTANTIAE 95
rerum. Sed quantitas, quafenus signat, sen quantitas formaliter, ut est principium individuationis est quantitas interminata, quatenus praeintelligitur in materia et exigitive prachabetur in illa ante de- terminatam formam substantialem seu in signo rationis priori ad illam modo superius explicato. (Cfr. S. Th., In Boet. De Trin., q. 4, 2.2; S. theol., I, q. 76, a.6, ad 1 et ad 2).
3° Tandem, quaeri potest, utrum ipsa signatio materiae distin- guatur realiter a materia prima, an non? Respondendum videtur negative, nam secus materia, prout est sub forma et quantitate, non esset individualizata et singularizata, sed remaneret communis; esset quoddam universale a parte rei. Ipsa igitur materia, prout est sub forma et quantitate et prout distinguitur ab illis, intelligi debet signata atque individualizata, tamen non per seipsam, sed per quantitatem, similiter sicut essentia prout est sub esse et prout distinguitur ab eo, est actualis, non tamen per seipsam, sed per esse. Et sicut actualitas essentiae, quae exsistit per esse realiter ab ipsa distinetum, non distinguitur realiter ab essentia actuali, ita signatio materiae, quae signatur per quantitatem realiter ab ipsa distinctam, non distinguitur a materia signata.
Haec enim esse videtur generalis lex circa habitudinem actus et potentiae: si aliqua potentia intrinsece actuatur atque perficitur per actum, tunc actualitas potentiae non distinguitur realiter a potentia, attamen convenit ei non per seipsam, sed per actum tam- quam per principium formale, realiter distinctum; et sic potentia est actualis intrinsece, sed non essentialiter; est actualis non per essentiam, sed per parficipationem.
Quaeri ulterius potest, utrum signatio materiae mutetur quando individuum generatur aut corrumpitur, an vero signatio permanet eadem in mutatione substantiali?
Solutio huins quaestionis iam praecontinetur in supra declaratis principiis. Cohaerenter ad illa dicendum est signationem materiae non mutari dum generatur aut corrumpitur individuum, sed perma- nere eandem; nam, ut dictum est, signatio materiae non distinguitur realiter a materia prima quae est ingenerabilis et incorruptibilis; quae vero non distinguuntur realiter, nequeunt realiter separari.
Sed tanc nova urget difficultas solvenda: Quomodo signatio materiae potest remanere eadem in mutatione substantiali, si quan-
96 A. ROZWADOWSKI
titas, quae est principium huius signationis, non remanet eadem numero in individuo corrupto et generato? Sed considerandum est ad solutionem huius ultimae difficultatis, quantitatem quidem cor- rumpi et generari (per accidens) in omni mutatione substantiali, remanere tamen eandem secundum illam rationem, secundum quam est principium individuationis et secundum quam praeintelligitur in materia, scil. secundum d:imensiones interminatas, ita ut quan- titas actualis, concreta, sit alia et alia numero in individuo cor- rupto et generato, sed quantitas secundum se spectata si conside- ratur «in natura dimensionis tantum », prout est principium in- dividuationis, semper eadem manet. Unde non obstante corruptione et generatione quantitatis, eins effectus formalis in materia idem permanet atque eadem signatio materiae.
Haec esse videtur doctrina S. Thomae de dimensionibus inter- minatis, quam ipse applicat ad rite intelligendam explicandamque numericam identitatem in corporum resurrectione. « Illud quod in- telligitur in materia ante formam, remanet in materia post cor- ruptionem... oportet autem... in materia generabilium et cor- ruptibilium ante formam substantialem (sensu quo explicavimus supra iuxta S. theol., I, q. 76, a. 6, ad 1 et ad 2, scil. non ante omnes perfectionis gradus sed ante posteriores ad corporeitatem) intelligere dimensiones non terminatas, secundum quas attenditur divisio materiae, ut diversas formas in diversis partibus recipere possit; unde et post separationem substantialis formae a materia adhuc dimensiones illae manent caedem ». (Suppl., q. 79, a. 1, ad 3; 4, Dist. 44, q. 1, a. 1, sol. 1, cfr. In Boet. De Trin., q.4, 2.2, ad 5; Comp. theol., c. 154).
A. RozwapbowsKi S. I.
NOTAE ET DISCEPTATIONES
The Eucharistic Sacrifice in the light of a recent document.
SUMMARIUM. — Quid distet inter doctrinam quam ipse in libro inscripto Mysterium Fidei tradidi, et documentum quoddam pastorale nuper in An- glia editum de sacrificio Missae, quidve conveniat, quadrifariam declaratur; necnon solvitur species quaedam difficultatis oborta ex hymno Breviarii de Sacratissimo Corde Iesu. Deinde transitur ad examinandam historice con- nerionem quam habuit disputatio de sacrificio Missae cum controversia de | validitate ordinationum anglicanarum. Concluditurque quidnam nobis in hoc
negotio tutius esse videatur.
A document of more than ordinary interest on the sacrifice of the Mass has reached us lately from England in the shape of a Pastoral Letter for the Advent season, the work of a Bishop known alike for his lifelong interest in theological matters and the brillianey of his classical acquirements. Unqualified assent is therein given to the par- ticular theory that looks for an adequate explanation of the Sacrifice in the mystic immolation of Christ; that is, «in that eloquent por- trayal of the severance [between Body and Blood] once wrought in Him by Death», which of itself and by itself «is a sign, the Bishop 82y8, as calculated to express and embody the purposes of a sacrifice pure and simple, as would be real bloody immolation » (p. 11); with- out any of the constitutive elements of our sacrifice having «to be sought outside it, say on the Cross, or in Heaven» (p. 10). Conse- quently dissent is expressed from those who view the Sacrifice of the Mass as an oblation referring to a victim of past immolation, while they correspondingly « find in the synthesis or fusion of [the Last Supper and the Passion] a complete sacrifice » (p. 6).
As one associated of late with the defence of the latter view, I desire to place on record my appreciation of the Bishop's unfailingly courteous tone and absolute fairness of method. A discussion of his
‘* Gregorianum ,, - anno VII (1926), vol. VII. 7
98 M. DE LA TAILLE
arguments would be here out of place. The sole object of this article is to specify as clearly as possible, in the light of the above pro- nouncement, what my position is, and what it is not; and then to note how it compares with certain utterances that came forth on the subject of the Mass in the controversy about Anglican Orders, both from the orthodox side and the other.
I.
In the first place, I am glad to find myself in complete agreement with the Pastoral on two points. First, that there is a mystic immo- lation in the Mass (and that there was one in the Last Supper as well). I have not only stated or implied it in nearly every page of what I have written on the subject; but, going further than the Pa- storal itself, I have even declared that to call it into question would be, in my opinion, unorthodox. Secondly, I fully agree on this point: that the sacrificial action to be found here and now in the Mass is not one and the same numerically with that of Christ in His redemp- tive sacrifice. I have always declared this numerical unity to be to me unconceivable.
On two points I respectfully beg leave to disagree. I do not be- lieve that a merely mystical immolation (understood as above) can be sufficient to constitute by itself a true, proper and real sacrifice, such as the Mass according to our Faith must be. In full accord with nearly every theologian that has come before the close of the nine- teenth century, and with numberless authorities of to-day as well, I believe that over and above the merely mystic immolation something more is required to make the Mass a true sacrifice: whether it be an actual deterioration of Christ, as some maintain, or a conditional one, as is maintained by others — neither of whom l follow — or an intrinsic and essential connexion with the immolation of old on the Cross, as was taught, amongst many others, by St. Peter Canisius, Doctor of the Church, whose definition of the Mass I have from the very beginning made my own: «The sacrifice of the Mass, rightly understood, is both a representation, at once holy and living, and an oblation, bloodless, yet actual, of fhe passion of the Lord and of the bloody sacrifice which was offered for us on the Cross ». From the Cross must be borrowed :fs on Victim: otherwise there is no true Victim of propitiation.
THE EUCHARISTIC SACRIFICE 99
Secondly, I do not believe that the Last Supper and the Passion were two complete sacrifices, but only two parts of one complete sa- crifice: as was held by a host of Pre-Tridentine theologians; at Trent itself, by those among the Fathers who saw in this unity the best answer to all objections against the proposed definition of Christ’s sa- crificial action in the Supper-room; again by several conspicuous theo- logians of the seventeenth, eighteenth and nineteenth century, and finally by an ever growing number of contemporary Divines: to whom the sacrifice of our High Priest was simply one, numerically one; a continuous